Πανελλήνιες 2016: Είστε σίγουροι ότι γνωρίζετε τα πάντα για το στρες;

* Της Νάστιας Καρκάνη

Είναι κοινά αποδεκτό πως η μαθητική ζωή και οι εξετάσεις είναι συχνά συνάρτηση υψηλών ποσοστών στρες. Όσο κι αν φαίνεται αντιφατικό ή ανέφικτο, η μαθητεία και η σχολική φοίτηση έπρεπε να αποτελεί πηγή έμπνευσης και δημιουργίας τόσο για μικρούς όσο και μεγαλύτερους μαθητές. Είναι λοιπόν αναγκαίο να προσδιορίσει κανείς τη πραγματική έννοια της μαθητείας και να αξιολογήσει ανάλογα αυτό που κοινώς ονομάζουμε “στρες”.

Πόσοι όμως γνωρίζουν περισσότερα στοιχεία για το τι είναι, ποια είναι τα αίτια και ποια είναι η πραγματική κλινική του εικόνα;

Αν θα μπορούσε κανείς να δώσει έναν ορισμό, χρησιμοποιώντας το ιατρικό λεξικό Flammarion, το στρες είναι μια επιθετική εκδήλωση σε έναν ζώντα οργανισμό, κατ’ επέκταση οι βιολογικές και ψυχολογικές αντιδράσεις ενός οργανισμού για να αντιμετωπίσει μια κατάσταση.

Το στρες είναι επιθετική εκδήλωση

Συχνά στον άμεσο ή ευρύτερο περίγυρό μας εμφανίζονται συμπεριφορές ανάλογες, που θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως αγχώδεις, τείνουν ή έχουν ήδη οργανώσει την εικόνα μιας γενικευμένης αγχώδους διαταραχής. Συνήθως δε, τείνουμε να δίνουμε μια απλή εξήγηση ή δικαιολογία προκειμένου να αποφύγουμε να δώσουμε μια λύση στη δυσπραγία που προκαλείται από μία τέτοια εκδήλωση συμπεριφοράς.

Χωρίς να φαίνεται άμεσα απειλητικό, το στρες ή άγχος, μπορεί να εμφανιστεί σε παιδιά, εφήβους και ενηλίκους. Η αλήθεια είναι μάλιστα ότι οι αγχογόνες συμπεριφορές των γονέων και ιδιαίτερα της μητέρας, έμμεσα ή άμεσα μπορούν και επηρεάζουν τα παιδιά από τη πρώτη βρεφική ηλικία.

Η μητρική φιγούρα – καταλύτης του στρεσογόνου DNA

Πολλές φορές λοιπόν, η αναζήτηση της έναρξης των συναισθηματικών δυσχερειών εντοπίζεται σε πολύ πρώιμο στάδιο, όπως διατύπωσαν ο Bowlby και η Ainsworth ήδη μετά τα τέλη του Β’ παγκοσμίου πολέμου. Οι πρώιμοι δεσμοί με τη μητέρα, καθώς ο τύπος και η ποιότητα τους, οργανώνουν κατά βάση τη παιδική προσωπικότητα και θα εγγράψουν τα πρώτα σημάδια άγχους και στρες.

Η εκδήλωση λοιπόν του άγχους κατά τη παιδική ηλικία διαφοροποιείται ευκρινώς από αυτή των άλλων ηλικιών. Ο βασικός τρόπος έκφρασης των παιδιών είναι η έκφραση με το σώμα τους. Όπως ένα νεογνό μπορεί να παρουσιάζει άρνηση τροφής λόγω μιας ιδιαιτέρως αγχωμένης ή καταθλιπτικής μητέρας, εξίσου συχνά είναι τα ψυχοσωματικά προβλήματα στη παιδική και εφηβική ηλικία, είτε για να αποφύγουν το σχολείο, είτε γιατί πραγματικά είναι συναισθηματικά πιεσμένα.

Η ένταση προκαλεί τη σύσπαση των μυών στη γαστροεισοφαγική περιοχή και μπορεί να προκαλέσει εμετούς (αρρώστια για το σχολείο). Αυτό είναι εξαιρετικά συνηθισμένο όχι μόνο τις πρώτες ημέρες στο νηπιαγωγείο αλλά και κατά τη περίοδο των εξετάσεων . Μια τέτοια συμπεριφορά μπορεί να αγχώσει τους γονείς ιδιαίτερα και να ενισχύσουν ασυνείδητα με τη σειρά τους τη συμπτωματολογία, ιατρικοποιώντας το γεγονός. Αυτό βέβαια δε σημαίνει ότι πρέπει να αμελήσουμε την υγεία του παιδιού. Δυστυχώς όμως είναι πιο εύκολα αποδεκτό από τους γονείς να μπουν σε έναν κύκλο ιατρικών εξετάσεων παρά να αναζητήσουν τη ψυχολογική διάσταση-προέλευση του φαινομένου. Σπάνια επιλέγεται η λύση της ψυχολογικής παρέμβασης, αλλά αντίθετα δημιουργείται ένας ανατροφοδοτούμενος κύκλος άγχους που εντοπίζεται από τη συμπτωματολογία του παιδιού, αντανακλά στο γονέα και επιστρέφει στο παιδί. Στο σημείο λοιπόν της εμφάνισης των αγχόγονων συμπτωμάτων, ο γονέας πρέπει να είναι καθησυχαστικός, διότι απλούστατα και το ίδιο το παιδί τρομάζει από τους ίδιους του τους φόβους. Σε περίπτωση που και ο γονέας τρομάξει, δε θα μπορέσει να προστατέψει την προσωπικότητα του νεαρού παιδιού που είναι υπό συγκρότηση.

Από το 69,9% των εφήβων μαθητών με στρες, το 40,8% έχει εμφανή συμπτωματολογία

Άλλα συμπτώματα επίσης που μπορούν να αποδοθούν σε αγχογόνο συμπεριφορά μπορεί να είναι η αϋπνία, η αίσθηση μοναξιάς, ανορεξία, κολικοί, τικ. Ανάλογα με τη προσωπικότητα εκδηλώνονται και τα αντίστοιχα συμπτώματα. Προσωπικότητες με μεγαλύτερη δυνατότητα έκφρασης έχουν εμφανή συμπτωματολογία. Αντίθετα, άτομα πιο εσωστρεφή μπορεί πραγματικά να υποφέρουν χωρίς να γίνεται αντιληπτό από το περιβάλλον τους και μπορεί αυτό τελικά να είναι πιο απειλητικό για τους γονείς. Ο έφηβος-παιδί με εμφανή σημάδια κόπωσης, δυσθυμίας, αντιδραστικότητας ή ακόμα και ακραίων συμπεριφορών, πχ υβριστικότατη, δίνουν το σημάδι της συναισθηματικής δυσκολίας.

Η κρίση εφηβείας και οι παγίδες

Οι σύγχρονες κοινωνικές συνθήκες ευνοούν την ύπαρξη κοινωνικού στρες και μόνο. Αυτό σε συνδυασμό με τη δυναμική της κάθε οικογένειας, εμφανίζει ή όχι μία αγχώδη συμπεριφορά. Πολλές φορές το άτομο που εμφανίζει συμπτώματα στρες δεν αντιλαμβάνεται το ίδιο την κατάσταση στην οποία βρίσκεται, με αποτέλεσμα να περιορίζεται η καθημερινότητά του. Ιδιαίτερα δε για τους εφήβους της 1ης και 2ης εφηβικής ηλικίας, και λόγω του ότι συμπίπτει και με τη λεγόμενη « κρίση εφηβείας» η αντιμετώπιση του φαινομένου γίνεται δυσχερέστερη.

Η αγωνία της εφηβείας οδηγεί σε αποσυντονισμό και ανησυχία τα νεαρά άτομα και ενώ βρίσκονται στο μέγιστο της ζωτικότητάς τους, απασχολούνται με ζητήματα, όπως ο θάνατος. Είναι προφανές ότι οι κοινωνικές συναναστροφές θα αποτρέψουν, είτε θα ενισχύσουν αυτές τις ανησυχίες. Υπάρχουν πραγματικά περιπτώσεις όπου υποβόσκει μία καταθλιπτική συνδρομή, η οποία δεν είναι πάντα εμφανής, αλλά ένα δυσάρεστο γεγονός ή μία συναισθηματική πίεση μπορεί να οδηγήσει σε αυτοκτονικό ιδεασμό.

Το κοινωνικό στοιχείο που μπορεί να προσδιορίσει έναν νέο και τη σχέση του μεταξύ διδακτικής και ηθικής είναι αυτή που θα του διαμορφώσει τη ταυτότητα της διαφορετικότητάς του. Ένα πλέγμα ιεραρχίας και μια στρατηγική. Συνεπώς, η ψυχολογική ευθραστότητα του αγχωμένου μαθητή αναζητά μια ανακούφιση, μια επιβεβαίωση και ορθή κατεύθυνση. Κάθε διδάσκων στους φόβους των μαθητών του πρέπει να μπορεί να αφομοιώσει τις ιδιαιτερότητές τους, να έχει ήδη ξεπεράσει τους δικούς του φόβους και να δημιουργήσει σχέσεις τέτοιες που να μπορούν να αντέξουν την ισχυρή πίεση της αγωνίας των εφήβων.

Υπάρχει ή όχι αποτελεσματική λύση;

Η έλλειψη συνοχής διδακτικής κατεύθυνσης κάνει τους μαθητές να νιώθουν πιο ανίσχυροι και αποσυντονισμένοι, καθώς και η ελευθερία η ίδια χωρίς περιορισμούς και ιεραρχία είναι από μόνη της αρκετά αγχογόνος. Άρα λοιπόν, επιζητείται μια μεταστροφή από τη ποσότητα στη ποιότητα. Η διδαχή δεν μπορεί να περιλαμβάνει μόνο αριθμούς, κλάσματα και όγκους, αλλά να ενέχει μια διάσταση και έναν ρόλο ποιοτικής κατεύθυνσης, φροντίδας, κατανόησης ή ακόμα και παρηγοριάς.

Αυτό που πραγματικά έχει ανάγκη ο μαθητής είναι τον εκπαιδευτικό-γονέα συμπαραστάτη και όχι επικριτή. Για να το επιτύχει κανείς αυτό είναι απαραίτητο να δίνει κανείς στο παιδί την αίσθηση ότι δεν είναι μόνο του σε μια προσπάθεια επίτευξης ενός στόχου. Αυτή η αίσθηση πρέπει να είναι συνειδητή και από το γονέα – δάσκαλο με αναλογικότητα στην επιτυχία και αποτυχία. Η ιεραρχία δεν πρέπει να ταυτίζεται με την επιβολή τιμωριών ή επικρίσεων, είτε από τους γονείς είτε από τους εκπαιδευτικούς.

Δώστε βάση στη φιλοσοφία της εκπαίδευσης

Βασικό εργαλείο για τη κατανόηση του έφηβου που αναζητά λύσεις και βρίσκει αδιέξοδα, όπως πρότεινε ο Rojers θα έπρεπε να είναι η φιλοσοφία της εκπαίδευσης με ανθρωπολογικούς και ψυχαναλυτικούς όρους, με μια πιο εξατομικευμένη εφαρμογή.

Η απόδοση στο σχολείο είναι άμεσα σχετιζόμενη και με τη συναισθηματική κατάσταση των γονέων. Είναι πιθανό μία ασθένεια, ένας θάνατος, η απώλεια εργασίας, αλλαγή στο τρόπο ζωής, να διαφοροποιήσουν και την απόδοση του μαθητή.

Συχνά η επιλογή κατεύθυνσης για τους μαθητές που πρέπει να δώσουν εξετάσεις, δεν είναι μια πραγματικά δική τους επιλογή, αλλά προσδοκία γονεϊκή, ανάγκη καθημερινότητας και βιοπορισμού ή ακόμα και αντιδραστικότητας εκ μέρους των ίδιων των παιδιών.

Τα παιδιά ασυνείδητα παραμένουν προεκτάσεις γονεϊκές επί μακρών. Άρα διοχετεύοντας κάθε γονεϊκό άγχος και ανησυχία σε αυτά, τα ίδια παγιδεύονται μέσα σε αυτό και είναι αδύναμα να αποκτήσουν δική τους ταυτότητα και να τη πραγματώσουν με μία επιτυχημένη πορεία μαθητική.

Εδώ λοιπόν είναι η θέση του ειδικού και της παρέμβασης!

* Η Νάστια Καρκάνη είναι Πανεπιστημιακή Ερευνήτρια στο Κέντρο Ψυχαναλυτικών Σπουδών στο πανεπιστήμιου Diderot