Ένα βιβλίο για τις καταβολές, τη συγκρότηση και τη λειτουργία της δημοκρατίας

«Ενώ η κατάρρευση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας στη Δύση κατέστρεψε την όποια γραφειοκρατία υπήρχε, το μοτίβο στην Ανατολή ήταν εντελώς διαφορετικό. Το Βυζάντιο ξεκίνησε ουσιαστικά με μία συνέλευση αντιπροσώπων: την παλαιά Σύγκλητο της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας» διαβάζουμε στο Η παρακμή και η άνοδος της Δημοκρατίας (Παν. Εκδόσεις Κρητης), του Αμερικανού καθηγητή David Stasavage, σε μετάφραση του Αλέξανδρου Μανωλάτου. Ενδιαφέρον, αλλά τι σχέση έχει η δημοκρατία με τη βυζαντινή κοινοπολιτεία;

Σε αντίθεση με ό,τι έχουμε συνηθίσει -ή θέλουμε να πιστεύουμε- η δημοκρατία δεν είναι κάτι που απασχόλησε αποκλειστικά και μόνο την Αρχαία Αθήνα του Περικλή. Υπήρξαν ανά τους αιώνες πολλοί πολιτισμοί οι οποίοι είτε εφάρμοσαν μορφές της, είτε “φλέρταραν” ανοιχτά με αυτή. Κάτι, δηλαδή, που διαφαίνεται με τον καλύτερο δυνατό τρόπο στο βιβλίο του Κοσμήτορα Κοινωνικών Επιστημών στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης.

Για παράδειγμα: Ποιος θα φανταζόταν ότι οι Αζτέκοι στο Μεξικό είχαν ψήγματα δημοκρατικών δομών, καθώς ο βασιλιάς και οι ευγενείς μιλούσαν με διαφορετικές ομάδες από τον πληθυσμό των πόλεων με σκοπό να καταλήξουν σε κάποια συμφωνία;

Δημοκρατία δεν είχαν μόνο στην Αρχαία Ελλάδα και την προαναγεννησιακή Ιταλία. Πρόκειται, λοιπόν, για μία διαδεδομένη παρανόηση που ο Stasavage καταφέρνει να αναδείξει και να διαλευκάνει μέσα από τις σελίδες του βιβλίο του. Καταγράφει, με άλλα λόγια, την (πραγματική) ιστορία της δημοκρατίας από την Αρχαιότητα μέχρι σήμερα, μέσα από μία αφήγηση τόσο στον χώρο όσο και τον χρόνο.

Έτσι, γνωρίζουμε από κοντά τους διαφορετικούς τρόπους μέσα από τους οποίους άνθισε το πολίτευμα από την αρχαία Μεσοποταμία μέχρι την προαποικιακή Αφρική, καθώς ο συγγραφέας παραθέτει εντυπωσιακά παραδείγματα σε μία ενδελεχή προσέγγιση του θέματος που έχει επιλέξει.

H Δημοκρατία, λοιπόν, δεν είναι γραμμένη στις Πλάκες του Μωυσή, αλλά αντίθετα, αποτελεί έναν ζωντανό οργανισμό, ο οποίος ανθεί στις περιοχές και τις εποχές που του δίνεται η ευκαιρία να ανθίσει. Φυσικά, δεν πρόκειται για κάποια παθητική κατάσταση. Είναι μία δυναμική εξέλιξη με πολλά πισωγυρίσματα και γεμάτη σοβαρές μάχες που πρέπει να κερδιθούν.

Γιατί όμως έχει νόημα ή πρέπει να μας αφορά το τι συνέβη στο παρελθόν της δημοκρατίας; Κατά τον Stasavage, η δημοκρατία αποτέλεσε σε πρώιμη φάση -και μέσα από τις ποικίλες μορφές που πήρε- μια κατά κάποιον τρόπο φυσική επιλογή σε ό,τι αφορά τη συγκρότηση κοινοτήτων και πολιτειακών οντοτήτων, που οι ηγεσίες τους δεν διέθεταν ισχυρούς μηχανισμούς ελέγχου. Το να καταλάβουμε γιατί παράκμασε ή γιατί εξαφανίστηκε όπως συνέβη στην περίπτωση του ισλαμικού κόσμου αποτελεί ένα είδος πυξίδας για το μέλλον.

Αντίστοιχα, η ικανότητα της δημοκρατίας να αναδύεται όταν της δίνεται η ευκαιρία αποτελεί έναν πολύ χρήσιμο οδηγό σε εποχές που οι θιασώτες των ολοκληρωτισμών (Viktor Orban, Giorgia Meloni) κερδίζουν παντού έδαφος και όλο και περισσότερους οπαδούς.

Υπάρχουν όμως πράγματα που παρουσιάζει ο David Stasavage και δεν αποτελούν ιδέες που έχουμε συναντήσει ξανά και ξανά; Καταρχάς, η παρατήρηση ότι όπου υπήρξε ισχυρή γραφειοκρατία και κεντρικοί θεσμοί -όπως για παράδειγμα στην Αρχαία Κίνα- η δημοκρατία δεν πήρε τις ευκαιρίες που θα ήθελε, αποτελεί από μόνη της μία πραγματική αποκάλυψη.

Μάλιστα, σε συνέχεια αυτού, ο Αμερικανός συγγραφέας παρουσιάζει τη μετάβαση από την πρώιμη στη νεότερη και σύγχρονη δημοκρατία δείχνοντας ότι προέκυψε ως μια προσπάθεια να συνδυαστεί ο λαϊκός έλεγχος με ένα ισχυρό κράτος σε μεγάλες επικράτειες. Η δημοκρατία, λοιπόν, ήταν και είναι ένα πείραμα που εξελίχθηκε και εξελίσσεται σε όλο τον κόσμο — και ο μετασχηματισμός της δεν έχει σταματήσει. Και αυτό το βιβλίο αποτελεί την ιδανική ευκαιρία όχι μόνο να γνωρίσουμε την ιστορία της αλλά και για να καταλάβουμε τον τρόπο που δουλεύει. Μία τομή σε έναν ζώντα και συνεχώς μεταλλασσόμενο οργανισμό, πολύ ζωτικό για την ευημερία μας.