Περίπατος στη Νίκαια: Μια πράξη μνήμης και διεκδίκησης στο πεδίο της πόλης

Σε μια εποχή που οι έννοιες της μνήμης, της μετακίνησης και της αντίστασης χρειάζεται να αποκτήσουν ξανά καίριο πολιτικό νόημα, ο Κύκλος «Ιστορίες Μετανάστευσης, (Μετα)Κίνησης και Αντίστασης» που διοργανώνεται στο πλαίσιο του 26ου Αντιρατσιστικού Φεστιβάλ (4-6 Ιουλίου 2025, Άλσος Γουδή) φιλοδοξεί να ενώσει τις τεμνόμενες διαδρομές της ιστορίας, της λαϊκής παιδείας και του πολιτικού στοχασμού.

Στο πλαίσιο του κύκλου αυτού διοργανώνεται ιστορικός-πολιτικός περίπατος στη Νίκαια, την Κυριακή 18 Μαΐου στις 10.30 το πρωί.

Την Κυριακή 18 Μαΐου περπατάμε στη Νίκαια. Όχι για να αναπολήσουμε με νοσταλγία ένα προσφυγικό παρελθόν, αλλά για να αναμετρηθούμε με την ιστορία που διαπλέκει τη μνήμη, τη μετακίνηση και την αντίσταση.

Ο ιστορικός-πολιτικός περίπατος που οργανώνουμε στο πλαίσιο του 26ου Αντιρατσιστικού Φεστιβάλ, είναι μια προσέγγιση του αστικού χώρου ως πεδίου εμπειρίας, ρωγμών και επιβίωσης. Είναι μια άσκηση μνήμης από τα κάτω.

Δεν επιλέξαμε την Νίκαια τυχαία. Είναι ένας τόπος που κουβαλά χαραγμένα πάνω του τα ίχνη αλλεπάλληλων αφίξεων, βίαιων εκτοπισμών, εργατικών αγώνων και αντιστασιακής δράσης.

Στη Νίκαια δεν αφηγούμαστε μόνο τη διαδρομή των Μικρασιατών προσφύγων, αλλά και των μεταναστών και μεταναστριών που ήρθαν δεκαετίες μετά από την Αλβανία, την Ασία, την Ανατολική Ευρώπη. Δεν μας απασχολούν απλώς τα «ιστορικά» γεγονότα. Μας ενδιαφέρουν τα σπίτια που στέγασαν πολλές γενιές, οι δρόμοι που άλλαξαν ονόματα αλλά κράτησαν μνήμες, τα μικρομάγαζα που πέρασαν από προσφυγικά σε μεταναστευτικά χέρια, οι αυλές που έγιναν πεδίο κοινοτικής συνύπαρξης.

Για μας, η ιστορία δεν είναι μουσειακή, δεν είναι περίκλειστη. Ούτε αρκεί η υπενθύμισή της μέσα από μνημεία και επετειακές αναφορές. Αντίθετα, επιδιώκουμε να διαβάσουμε την πόλη μέσα από τις ρωγμές της.

Μέσα από ό,τι έχει ξεχαστεί, αποκλειστεί, αποσιωπηθεί. Η αστική μνήμη, όπως τη διαβάζουμε εμείς, αποτυπώνεται στα σημάδια της καθημερινότητας: στις φθορές των σπιτιών, στις αυτοσχέδιες προεκτάσεις αλλά και στις γλάστρες στο περβάζι. Και κυρίως, στις αφηγήσεις των ίδιων των κατοίκων: σε αυτά που θυμούνται και σε αυτά που δεν ειπώθηκαν ποτέ.

Η περιήγησή μας αυτή δεν έχει στόχο να εξιδανικεύσει το προσφυγικό ή μεταναστευτικό παρελθόν, αλλά να αναμετρηθεί με το ερώτημα: τι σημαίνει να ανήκεις σε έναν τόπο; Ποιος τον δικαιούται και πώς τον διεκδικεί;

Από τους πρόσφυγες του ’22, που εγκαταστάθηκαν σε μια νέα γη με κρατική βοήθεια αλλά και πολλές δυσκολίες, μέχρι τους σημερινούς νεοφερμένους που ζουν στη σκιά της επισφάλειας, χωρίς χαρτιά και χωρίς αναγνώριση, οι διαδρομές ένταξης δεν υπήρξαν ποτέ γραμμικές. Ήταν πάντα αποτέλεσμα συγκρούσεων, αγώνων, συλλογικών προσπαθειών.

Η ιστορική έρευνα πίσω από αυτή τη δράση είναι πολύπλευρη: αρχεία, αφηγήσεις, επιτόπια καταγραφή. Όμως δεν θέλουμε να κρατήσουμε αυτή τη γνώση μόνο στα πανεπιστήμια. Η δουλειά μας εδώ είναι να «ανοίξουμε» την ιστορία, να της δώσουμε φωνή στο ίδιο το πεδίο, μέσα από έναν κοινό βηματισμό. Όταν περπατάμε μαζί στον δρόμο, η μνήμη δεν είναι θεωρητική – γίνεται εμπειρία, σωματική, υλική, κοινή.

Οι πόλεις δεν σιωπούν (παραφράζοντας τον τίτλο του βιβλίου της Λίλας Λεοντίδου) αν ξέρουμε πώς να τις ακούσουμε.
Σε μια εποχή όπου η ξενοφοβία ξαναγίνεται επίσημος λόγος, όπου το δικαίωμα στην πόλη περιορίζεται από φράχτες, Airbnb, και ταξικές εκτοπίσεις, τέτοιες δράσεις δεν είναι «εκπαιδευτικές». Είναι πράξεις πολιτικές. Είναι τρόποι να κατονομάσουμε την αδικία, αλλά και να δείξουμε τις αντιστάσεις που αναπτύσσονται, έστω και σιωπηλά: στην εργατική συνοχή, στις κοινότητες μεταναστών, στις επιλογές και στις πράξεις φροντίδας και συνύπαρξης.

Η πόλη δεν είναι ουδέτερη. Χτίζεται – κυριολεκτικά και μεταφορικά – από αυτούς και αυτές που την περπατούν, που την κατοικούν, που την διεκδικούν. Και στην περιήγησή μας στη Νίκαια επιχειρούμε ακριβώς αυτό: να φωτίσουμε τις αφανείς ιστορίες που δεν μπήκαν ποτέ στα επίσημα βιβλία, αλλά στήριξαν – και στηρίζουν – τη ζωή.

Καλούμε λοιπόν όσες και όσους νιώθουν ότι η μνήμη δεν είναι υπόθεση ειδικών, αλλά δικαίωμα και ευθύνη όλων, να έρθουν. Όχι για να «μάθουν», αλλά για να αφουγκραστούν. Όχι για να αποδώσουν τιμές, αλλά για να δουν πώς η μνήμη μπορεί να είναι εργαλείο δράσης στο παρόν.

Κυριακή 18 Μαΐου, 10:30 π.μ. | Σημείο συνάντησης: Μετρό Νίκαιας.

*Ελένη Κυραμαργιού, ιστορικός, κύρια ερευνήτρια στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών

*Όλγα Λαφαζάνη, κοινωνική γεωγράφος, μεταδιδακτορική ερευνήτρια στο πανεπιστήμιο Humboldt του Βερολίνου