Βλέποντας και σωπαίνοντας

Οι ρουκέτες εξακολουθούν να φωτίζουν τον ουρανό της Γάζας, υπερηχητικές βόμβες ισοπεδώνουν συγκροτήματα κατοικιών στο Χάρκιβ, και η Τεχεράνη βυθίζεται στο ψηφιακό σκοτάδι.

Κι όμως, στη Δύση, οι περισσότεροι από εμάς απλώς σκρολάρουμε και συνεχίζουμε τη ζωή μας. Ο κόσμος βομβαρδίζεται από εικόνες πολέμου αλλά παραμένει, στην πλειοψηφία του, εντυπωσιακά άφωνος.

Η επιστήμη της κοινωνικής ψυχολογίας προσφέρει μια δυσάρεστη αλλά διαφωτιστική ερμηνεία. Σύμφωνα με το «μοντέλο πολλαπλών ταυτοτήτων της συλλογικής αδράνειας», η κινητοποίηση σβήνει όταν οι βασικές ταυτότητες που μας προσδιορίζουν συγκρούονται. Όταν αναγκάζεσαι να διαλέξεις ανάμεσα στον καλό πολίτη και τον ηθικό αντιρρησία, ο πιο βολικός δρόμος είναι να συρρικνώσεις τον αντιρρησία μέσα σου και να αγκαλιάσεις αφηγήματα που παρουσιάζουν το status quo ως αναπόφευκτο ή ακόμη και δίκαιο.

Η Μόσχα αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα. Το 2022 η ανεξάρτητη οργάνωση OVD-Info μέτρησε πάνω από 18.900 συλλήψεις σε αντιπολεμικές διαδηλώσεις. Το 2024 κατέγραψε μόλις 41. Δεν είναι ότι το Κρεμλίνο έγινε επιεικέστερο. Απλώς χιλιάδες μορφωμένοι Ρώσοι κατέληξαν ότι ο φιλελεύθερος, ευρωπαϊκός εαυτός τους δεν μπορεί να συνυπάρξει με την πατριωτική εικόνα που απαιτεί το καθεστώς. Καλύτερα σιωπή παρά κελί ή δημόσια διαπόμπευση.

Στις αμερικανικές πανεπιστημιουπόλεις εκτυλίσσεται μια πιο ήπια, αλλά εξίσου αποπνικτική, εκδοχή. Έρευνα της FIRE το 2024 έδειξε ότι 55% των φοιτητών θεωρεί την ισραηλινο-παλαιστινιακή σύγκρουση το δυσκολότερο θέμα συζήτησης, ποσοστό ρεκόρ για οποιοδήποτε ζήτημα της επικαιρότητας. Την ίδια στιγμή, το Κογκρέσο ψήφισε νομοσχέδιο που διευρύνει τον ορισμό του αντισημιτισμού, με αποτέλεσμα οργανώσεις πολιτικών ελευθεριών να προειδοποιούν ότι η κριτική στο Ισραήλ μπορεί να ποινικοποιηθεί. Μέσα σ’ αυτό το νομικό και ηθικό ναρκοπέδιο, πολλοί προοδευτικοί Εβραϊκής καταγωγής έχουν αποφασίσει πως ο πιο ασφαλής τρόπος να προστατεύσουν τη συλλογική τους ταυτότητα είναι η σιωπή.

Στο Ιράν το δίλημμα είναι ακόμη πιο ωμό. Μετά τους ισραηλινούς βομβαρδισμούς, η ανεξάρτητη πλατφόρμα NetBlocks κατέγραψε πτώση της διεθνούς συνδεσιμότητας κατά σχεδόν 50%. Όταν οι γραμμές επικοινωνίας κόβονται και οι δυνάμεις ασφαλείας περιφρουρούν τις γειτονιές, οι ρεφορμιστές που κάποτε κατέβαιναν στους δρόμους νιώθουν ότι κάθε κριτική μπορεί να διαβαστεί ως συνενοχή με τον εχθρό. Έτσι, η αντι-θεοκρατική ταυτότητα μπαίνει στο συρτάρι ώσπου να σιγήσουν οι σειρήνες.

Σε όλα αυτά τα μέτωπα, το ψυχολογικό λουκέτο συναντά το δομικό. Οι νόμοι λογοκρισίας, οι απολύσεις, οι ψηφιακές διακοπές και οι αστυνομικές έφοδοι ενισχύουν την εσωτερική σύγκρουση. Δεν την προκαλούν per se, αλλά την κάνουν σχεδόν αδύνατο να ξεπεραστεί. Όσο το εξωτερικό κόστος της διαφωνίας παραμένει υψηλό, τόσο πιο ευπρόσδεκτη μοιάζει η εσωτερική παραίτηση.

Μπορεί να σπάσει αυτός ο φαύλος κύκλος; Ίσως.

Αν αναδιατυπώσουμε τι σημαίνει πατριωτισμός, ασφάλεια και αλληλεγγύη, ώστε η διαφωνία να πάψει να φαντάζει προδοσία. Αν οι θεσμοί μειώσουν το υλικό τίμημα της διαμαρτυρίας, κατοχυρώνοντας την ελευθερία του λόγου, διευκολύνοντας τις ανθρωπιστικές βίζες και διασφαλίζοντας σταθερή, ανεμπόδιστη πρόσβαση στο διαδίκτυο, ώστε καμιά κυβέρνηση να μη μπορεί να φιμώνει τη διαφωνία ή να εξαφανίζει τα θύματα από το οπτικό μας πεδίο. Τότε ίσως υπάρξει χώρος για μια άλλη στάση.

Γιατί η συλλογική μας αδράνεια δεν οφείλεται στην άγνοια, αλλά πιθανόν σε κάτι βαθύτερο: στην ταυτοτική σύγκρουση, στην ψυχική κόπωση, στον φόβο. Και όσο αυτές οι εσωτερικές ρωγμές βαθαίνουν, τόσο η ευθύνη της σιωπής μας μετατίθεται κι αυτή σιωπηλά στο στρατόπεδο όλων εκείνων που δεν έχουν πια φωνή.