ΣΤΟ ΜΑΝΧΑΤΑΝ ΕΙΔΑΜΕ ΤΑ 161 ΚΥΚΛΑΔΙΚΑ ΕΚΘΕΜΑΤΑ ΝΑ ΜΑΣ ΚΟΥΝΑΝΕ ΤΟ ΜΑΝΤΗΛΙ

Κατά τη διάρκεια της πρόσφατης επίσκεψής μου στη Νέα Υόρκη, ο δρόμος προς το Μητροπολιτικό Μουσείο (ΜΕΤ) ήταν σχεδόν μονόδρομος, καθώς η έκθεση με τα 161 κυκλαδικά αντικείμενα από τη συλλογή Στερν ήταν αδύνατο να μην προσελκύσει την προσοχή μου.

Ήταν η πρώτη φορά που θα τα έβλεπα από κοντά ήταν τόσο συγκινητική όσο και απογοητευτική, καθώς η Ελλάδα, η πατρίδα τους, είναι εκείνη που δεν μπορεί να τα φιλοξενήσει.

Η αναμονή για να τα δούμε στην Ελλάδα είναι μεγάλη, όμως, κατά πάσα πιθανότητα, η δική μου γενιά δεν θα τα δει ποτέ. Τα επόμενα 49 χρόνια, τα ειδώλια θα παραμείνουν στο ΜΕΤ. Μέχρι τότε θα έρχονται κάποια σταδιακά, αλλά όχι σε δημόσια μουσεία, παρά μόνο στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, και μάλιστα, σε μελλοντικές εκθέσεις, θα έρχονται σταδιακά, πάντα με το αντίστοιχο τίμημα: για κάθε εύρημα της Συλλογής Στερν που θα έρχεται στη χώρα, ένα παρόμοιο από ελληνικά μουσεία θα ταξιδεύει στη Νέα Υόρκη. Κάπως σαν ανταλλαγή ομήρων, όπως γράφτηκε όταν ψηφιζόταν η περιβόητη συμφωνία για τη Συλλογή Στερν.

Τι είδαμε λοιπόν στο ΜΕΤ;

Καταρχάς να πω πως ήμουν στο αίθριο με τις ρωμαϊκές αρχαιότητες και οι υπάλληλοι του Μουσείου δεν είχαν ιδέα πού μπορεί να είναι τα 161 Κυκλαδικά εκθέματα. Αφού γκουγκλάρισα στο σάιτ του Μουσείου, είδα πως μάλλον βρίσκονταν στην αίθουσα 151 ακόμη (λέω μάλλον, γιατί στο site και στον χάρτη του μουσείου αναφέρει πως “Η συλλογή προηγουμένως παρουσιάστηκε στο The Met Fifth Avenue στις γκαλερί 150-151 και στη γκαλερί 171″” (Previously on view at The Met Fifth Avenue in Galleries 150–151 and Gallery 171). Εκ των υστέρων, έμαθα ότι το ίδιο έχουν πάθει και άλλοι Έλληνες επισκέπτες. Η πρώτη ψυχρολουσία ήταν αυτή: ενώ το ελληνικό Υπουργείο Πολιτισμού παρουσίαζε μια εικόνα ότι το ΜΕΤ θεωρεί τιμή του να εκθέτει αυτή τη συλλογή, κάτι τέτοιο δεν φαίνεται να επιβεβαιώνεται από τα πράγματα.

Καθώς περπατούσα προς την αίθουσα αυτή, είδα από μακριά ένα τεράστιο κυκλαδικό ειδώλιο να δεσπόζει. Ήταν τω όντι εντυπωσιακό. Το πλησίασα, ανήκε όντως στη συλλογή Στερν. Είναι από αυτά που κάποιοι ερευνητές θεωρούν ύποπτο να είναι κίβδηλο, όλο ή εν μέρει. Κοίταξα στην αίθουσα που βρισκόταν στα αριστερά και τότε είδα τη συλλογή.

Ωστόσο,  αντί για κομψές και σύγχρονες προθήκες, παρατήρησα πως τα έργα ήταν τοποθετημένα σε αντιαισθητικές προθήκες επενδεδυμένες με κόκκινο ύφασμα. Σαν κάποιος να προσπαθούσε να κρύψει τη μαγεία των αντικειμένων πίσω από την φτηνή αισθητική του σχεδιασμού. Έτσι, αντί να αποπνέει την επιβλητικότητα που αρμόζει στα κυκλαδικά αριστουργήματα, η διαρρύθμιση έδινε την αίσθηση ότι βρίσκονταν σε ένα κατάστημα αναμνηστικών και όχι σε ένα από τα πιο διάσημα μουσεία του κόσμου.

Η ερώτηση που προκύπτει εδώ είναι η εξής: Γιατί ένα τόσο σημαντικό πολιτιστικό απόκτημα, γεμάτο με έργα τέχνης από την αρχαία Ελλάδα, να παρουσιάζεται σε συνθήκες που προκαλούν απογοήτευση και αμφιβολία για την ποιότητα της παρουσίασης; Σαν συνέχεια του τρόπου που ο Λέοναρτν Στερν τα εξέθετε στο σαλόνι του έμοιαζε περισσότερο, παρά σαν μουσειακή έκθεση του 21ου αιώνα.

Η εν λόγω συλλογή περιλαμβάνει κυκλαδικά ειδώλια και αντικείμενα από διάφορες περιόδους της Νεολιθικής εποχής και της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού, όπως βιολόσχημα, προκανονικά και υβριδικά ειδώλια, καθώς και σπάνια έργα όπως διπλά ειδώλια και μία μεγάλη μπρούτζινη αξίνη. Όπως ανέφερα, το πιο εντυπωσιακό είναι το μεγάλο μαρμάρινο άγαλμα γυναίκας, το οποίο συγκρίνεται με αντίστοιχα εκθέματα στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών. Επίσης, παρουσιάζονται πήλινα και μαρμάρινα αγγεία, όπως φιάλες, κύπελλα, αλλά και μια μοναδική πυξίδα από χλωριτικό σχιστόλιθο.

Χαρακτηριστικό είναι, ωστόσο, πως σε κάποια εκθέματα η επιγραφή αναφέρει χαρακτηριστικά: “The authenticity of this work is open to debate” (δες τη φωτό παρακάτω που μάλιστα ανήκει στο εντυπωσιακό μαρμάρινο άγαλμα γυναίκας). Και το ίδιο το ΜΕΤ δηλαδή παραδέχεται πως κάποια από τα εκθέματα αυτά μπορεί και να μην είναι γνήσια!

 

Όλα αυτά τα εκθέματα, ανεξαρτήτως αξίας, στερούνται τη σύνδεση με την πατρίδα τους, την Ελλάδα και σε καμία περίπτωση δεν πρόκειται για μία εμβληματική προβολή όπως διατεινόταν το Υπουργείο Πολιτισμού.

Το γεγονός ότι αυτά τα αριστουργήματα εκτίθενται χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά από τον τόπο καταγωγής τους, προκαλεί ένα παράδοξο συναίσθημα. Αν και είναι συγκινητικό να τα βλέπεις στην άλλη άκρη του κόσμου, αυτό έρχεται σε πλήρη αντίθεση με την αίσθηση του πολιτιστικού εγκλήματος που διαπράττεται όταν αυτά τα έργα δεν βρίσκονται στην Ελλάδα, τη χώρα που τα γέννησε.

Αντί να καταλαμβάνουν την κεντρική θέση τους σε ένα μουσείο της πατρίδας τους, βρίσκονται σε μια γκαλερί του ΜΕΤ, χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά, υπό το πρόσχημα ενός «δανεισμού». Το συναίσθημα μοιάζει με αυτό της θέασης των Γλυπτών του Παρθενώνα στο Βρετανικό Μουσείο – αλλά αυτή τη φορά μιλάμε για κάτι ακόμα πιο σύγχρονο, έναν πολιτιστικό ακρωτηριασμό που φέρνει στην επιφάνεια την αδυναμία της χώρας μας να προστατέψει τα πολιτιστικά της αγαθά από τις επεκτατικές διαθέσεις του διεθνούς χρηματοοικονομικού κόσμου.

Πάνω από τις κόκκινες αυτές προθήκες περίτρανα δεσπόζει η επιγραφή πως η συλλογή αυτή ανήκει στον Λέοναρντ Στερν, ενώ στον “τυφλό” δεξί τοίχο διαβάζουμε την επιγραφή: «Ελληνική Δημοκρατία, Υπουργείο Πολιτισμού & Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης Αθήνας, Δάνειο Κυκλαδικής Τέχνης στο ΜΕΤ». Μάλιστα μία ολόκληρη παράγραφος αναφέρεται στην ιστορία των 161 αριστουργημάτων και στην “ρηξικέλευθη” αυτή συμφωνία που έκλεισε η ελληνική κυβέρνηση με τον Στερν.

Ωστόσο είναι όλα τόσο καλά και απλά;

Η σκιά της αρχαιοκαπηλίας και ο “ελέφαντας” στο δωμάτιο

Έχουμε πολλάκις αναφερθεί στα ρεπορτάζ του NEWS 24/7 πως η συμφωνία για τη «Συλλογή Στερν» έχει πάνω της τη σκιά νομιμοποίησης της αρχαιοκαπηλίας. Άλλωστε, η επιστημονική συζήτηση για το θέμα αυτό συνεχίζεται ακάθεκτη, με την τελευταία δημοσίευση ειδικού επιστήμονα για το θέμα να έχει τίτλο Artwashing the Cyclades .

Πώς έχουν τα πράγματα; Πώς έχουν τα πράγματα; Το 2023 αποκαλύφθηκε η υπόθεση της Συλλογής Στερν, που αφορά 161 κυκλαδικές αρχαιότητες άγνωστης προέλευσης, οι οποίες ανήκαν στον Αμερικανό δισεκατομμυριούχο Λέοναρντ Στερν.

Οι αρχαιότητες αυτές δωρίστηκαν σε νεοσύστατο Ινστιτούτο Αρχαίου Ελληνικού Πολιτισμού στο Ντελαγουέρ – Το Ινστιτούτο αυτό έγινε αυτόματα κάτοχος (έχουμε γράψει τι εστί συλλέκτης και ποια η διαφορά του από τον κάτοχο) με τη συναίνεση της ελληνικής κυβέρνησης και χωρίς να προηγηθεί ανεξάρτητος έλεγχος γνησιότητας ή νομιμότητας.

Αντί η Ελλάδα να διεκδικήσει δικαστικά τα αρχαία, προχώρησε σε εξωδικαστικό συμβιβασμό, ο οποίος κυρώθηκε με νόμο και με όρους που έθεσε ο συλλέκτης. Η συμφωνία έγινε μεταξύ του υπουργείου Πολιτισμού, του ιδιωτικού Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης, του Μητροπολιτικού Μουσείου της Νέας Υόρκης και του Ινστιτούτου Αρχαίου Ελληνικού Πολιτισμού Ντελαγουέρ στο οποίο ανήκει η ιδιοκτησία των κυκλαδικών αρχαιοτήτων, ενώ συστάθηκε με σκοπό την προβολή της πολιτιστικής κληρονομιάς της Ελλάδας!

Η συμφωνία προκάλεσε έντονες αντιδράσεις από αρχαιολόγους και επιστημονικούς φορείς, καθώς υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις ότι πολλά από τα αντικείμενα είναι προϊόντα αρχαιοκαπηλίας ή ακόμη και κίβδηλα, ενώ δεν ζητήθηκε πλήρες ιστορικό προέλευσης. Δημοσιογραφικές έρευνες και ειδικοί, όπως ο Χρίστος Ντούμας, ζήτησαν ανεξάρτητο έλεγχο των αντικειμένων, ενώ σχετικές αναφορές έχουν κατατεθεί και στην Εισαγγελία. Η υπόθεση έχει προκαλέσει μεγάλη συζήτηση για το κατά πόσο νομιμοποιείται η αρχαιοκαπηλία μέσω τέτοιων θεσμικών συμφωνιών.

Και κάτι καθόλου αμελητέο: Στην επιγραφή διαβάσαμε ξεκάθαρα: «Ελληνική Δημοκρατία, Υπουργείο Πολιτισμού, Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης Αθήνας, Δάνειο Κυκλαδικής Τέχνης προς το ΜΕΤ”. Δηλαδή είναι ξεκάθαρο πως το ένα ιδιωτικό Μουσείο (Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης) μέσω ενός ιδιωτικού Ιδρύματος (Ίδρυμα του Ντέλαγουέρ) είναι ο πραγματικός κάτοχος των αρχαιοτήτων και αυτό δανείζει στο ΜΕΤ- όπως ξεκάθαρα δείχνει η ταμπέλα- και όχι το ελληνικό δημόσιο.