Νίκος Καζαντζάκης: “Δεν ελπίζω τίποτα, δε φοβούμαι τίποτα, είμαι λέφτερος”

Ο Νίκος Καζαντζάκης θεωρείται ένας από τους σπουδαιότερους σύγχρονους Έλληνες συγγραφέας, με πλούσιο λογοτεχνικό, ποιητικό και μεταφραστικό έργο, ενώ είναι ένας από τους περισσότερο μεταφρασμένους λογοτέχνες παγκοσμίως. Τα έργα του έγιναν θεατρικά, διασκευάστηκαν, έγιναν ταινίες, σειρές και ενέπνευσαν πολλούς καλλιτέχνες.

Το όνομά του και το έργο του είναι άμεσα συνυφασμένα με τον Άνθρωπο, αφού η ανθρώπινη υπόσταση αποτέλεσε ένα από τα πιο σημαντικά αντικείμενα έμπνευσής του και βασικό άξονα της εργογραφίας του. Η σχέση του ανθρώπου με την θρησκεία, με τα πάθη, με την ζωή, με τον θάνατο και με το σύμπαν ολόκληρο, διέπει τα γραπτά του.

Ο Νίκος Καζαντζάκης γεννήθηκε στο Ηράκλειο της Κρήτης στις 18 Φεβρουαρίου του 1883 και πέθανε στο Φράιμπουργκ της Γερμανίας σαν σήμερα, στις 26 Οκτωβρίου του 1957. Ο θάνατός του και η κηδεία του υπήρξαν δημιούργησαν ένα μεγάλο ζήτημα στην Εκκλησία της Ελλάδος, καθώς οι ιδέες του έρχονταν σε ρήξη με όσα εκείνη πρέσβευε.

Η σχέση του Καζαντζάκη με τον (όποιο) θεό

Ο Νίκος Καζαντζάκης δίχασε πολλούς. Κριτικοί λογοτεχνίας, φιλόλογοι, ομότεχνοί του, αλλά και αναγνώστες, προσπάθησαν να τον κατατάξουν σε κάποια κατηγορία και να ερμηνεύσουν πλήρως την φιλοσοφία του. Πολλοί, δε, τον θεώρησαν αιρετικό ή προκλητικό, λόγω των θεματικών του και των απόψεών του, ειδικά για όσες αφορούσαν τα θεία. Χαρακτηρίστηκε ως “μηδενιστής”, “άθεος”, αλλά και “κουμμουνιστής”.

Ο ίδιος ήταν βαθιά στοχαστικός και μελέτησε σχεδόν όλα τα παγκόσμια ιδεολογικά ρεύματα, στα οποία εντόπισε κοινές συνισταμένες, αντίθετα στοιχεία, κατευθυντήριες γραμμές, αφετηρίες. Όλα αυτά τα ενσωμάτωσε στην κοσμοθεωρία του και, ως φυσικό επακόλουθο στα έργα του. Έτσι, οι μελετητές και οι αναγνώστες του παρατηρούν στη λογοτεχνία του ένα “πάντρεμα” του Βούδα με τον Ιησού Χριστού, του Ομήρου με τον Νίτσε.

Οι ορίζοντές του ήταν ανοιχτοί και η ψυχή του ακόμη πιο ευρεία, για να χωρέσει ιδέες και θεωρίες από διάφορες θρησκείες και ρεύματα. Αντλώντας ιδέες και έννοιες από ετερόκλητες θρησκείες και ιδεολογίες, αλλά και από φιλοσοφικές θεωρίες, από φιλοσόφους, από συγγραφείς, καθώς και από πολιτικά συστήματα, δημιούργησε τη δική του κοσμοθεωρία, στην οποία εντοπίζει κανείς τον χριστιανισμό, τον βουδισμό, τον μπερξονισμό, τον νιτσεϊσμό.

“Να αγαπάς τον άνθρωπο, γιατί είσαι εσύ”

Στο ποικιλόμορφο λογοτεχνικό, αλλά και φιλοσοφικό, σύμπαν του Νίκου Καζαντάκη, εκείνο που βλέπουμε να τον ενδιαφέρει κάθε φορά, είναι ο ίδιος ο άνθρωπος, στην οποιαδήποτε μορφή, υπόσταση και φύση του προσδίδει η κάθε θρησκεία. Από τον Υπεράνθρωπο στον κοινό θνητό και από την κοσμική δύναμη στο απόλυτο μηδέν, ο Καζαντζάκης εστιάζει στην ίδια την ψυχή και εκθειάζοντας το μεγαλείο της.

Η Σοφία Καζαντζιάν, χορογράφος και ηθοποιός, μελέτησε βαθιά τα γραπτά του Νίκου Καζαντζάκη, ενώ το 2014 ανέβασε στο θέατρο, μαζί με τον σύζυγό της Μάριο Ιορδάνου, την παράσταση “Δε φοβάμαι. Δεν ελπίζω. Είμαι”, η οποία στηριζόταν στη σύνθεση και συρραφή κειμένων του Καζαντζάκη και είχε μεγάλη επιτυχία. Η Σοφία μιλά στο News 24/7 για τη σχέση του συγγραφέα με τον Θεό και δίνει ένα στίγμα της κοσμοθεωρίας του:

“Έχοντας επηρεαστεί και εμπνευστεί από το έργο του μεγαλύτερου σύγχρονου φιλοσόφου, του Νίτσε, ο Καζαντζάκης εστίασε στη σχέση ανθρώπου – Θεού για πρώτη φορά, όχι από τη σκοπιά ενός Θεού που δίνει, αποφασίζει και επιλέγει για τον άνθρωπο, αλλά από τη σκοπιά ενός ανθρώπου που δεν αγαπά έναν Θεό, τον οποίο επικαλείται κάθε φορά που έχει ανάγκη να αναλάβει κάποιος άλλος την ευθύνη για τη ζωή του. Ενός ανθρώπου που βρίσκει τον προσωπικό του Θεό μέσα του και όχι σε εξωτερικούς τρόπους έκφρασης μίας ιδιοτελούς λατρείας.

Ο Νίτσε έγραψε “Ο Θεός είναι νεκρός γιατί εμείς τον σκοτώσαμε. Ποιος θα μπορέσει να ξεπλύνει το αίμα από τα χέρια μας;”. Ο Καζαντζάκης δεν δήλωσε ποτέ άθεος. Ήταν άθρησκος και αγαπούσε τους ανθρώπους ανεξάρτητα από τη θρησκεία τους, την καταγωγή και την κοινωνική τους θέση. Έλεγε “Να αγαπάς τον άνθρωπο γιατί είσαι εσύ.” Όχι να αγαπάς τον Χριστιανό, τον Αγνωστικιστή, τον Έλληνα ή τον Ιταλό. Ο Νίκος Καζαντζάκης ήταν πάνω από όλα άνθρωπος και δημιουργός”.

Η Εκκλησία και το καζαντζακικό ζήτημα

Όλα τα παραπάνω, αποτέλεσαν ένα πρόσφορο έδαφος για την Εκκλησία της Ελλάδος που άσκησε σκληρό πόλεμο στον Νίκο Καζαντζάκη. Η πρώτη αντίδραση εκδηλώθηκε το 1928, όταν ο επίσκοπος Σύρου Αθανάσιος με υπόμνημά του στη Σύνοδο καταδίκαζε την “Ασκητική”, ενώ το 1954 ήλθε προς συζήτηση στη συνεδρίαση της Ιεράς Συνόδου το ζήτημα του βιβλίου “Ο καπετάν Μιχάλης”. Τα έργα του “Ο Τελευταίος Πειρασμός” και “Ο Χριστός ξανασταυρώνεται”, έγιναν αφορμή για να ενταθούν ακόμη περισσότερο οι σχέσεις της Εκκλησίας με τον συγγραφέα.

Η Εκκλησία του προσέδωσε διάφορους χαρακτηρισμούς και ζήτησε με έγγραφό της να απαγορευτούν τα “επίμαχα” βιβλία του και να αποκηρυχτούν οι ιδέες του. Μάλιστα, η Εκκλησία προχώρησε σε απειλές προς τον Καζαντζάκη για αφορισμό του, με τον ίδιο να απαντά σε αυτές μέσω επιστολής: “Μου δώσατε μια κατάρα, Άγιοι Πατέρες, σας δίνω μια ευχή: Σας εύχομαι να ‘ναι η συνείδησή σας τόσο καθαρή όσο η δική μου και να ‘στε τόσο ηθικοί και θρήσκοι όσο είμαι εγώ”.

Τελικά η Εκκλησία της Ελλάδος δεν τόλμησε να προχωρήσει στον αφορισμό του, γιατί ήταν αντίθετος σε αυτόν ο οικουμενικός πατριάρχης Αθηναγόρας. Η αδελφή του, Ελένη Καζαντζάκη, είχε ζητήσει από την Εκκλησία της Ελλάδος να τεθεί η σορός του σε λαϊκό προσκύνημα, αλλά ο αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος, Θεόκλητος Β’ απέρριψε το αίτημα λόγω φόβων για πρόκληση επεισοδίων από παραεκκλησιαστικών οργανώσεων.

Η σορός του συγγραφέα μεταφέρθηκε στο Ηράκλειο, ενώ η ταφή του έγινε πάνω στα βενετσιάνικα τείχη του Ηρακλείου, διότι η ταφή του σε νεκροταφείο απαγορεύτηκε από την Ορθόδοξη Εκκλησία της Ελλάδος. Στον τάφο του Νίκου Καζαντζάκη χαράχτηκε, όπως το θέλησε ο ίδιος, η επιγραφή: “Δεν ελπίζω τίποτα, δε φοβούμαι τίποτα, είμαι λέφτερος”.

Η διαχρονικότητα και η εμβέλεια του Καζαντζάκη

Έχουν περάσει 136 χρόνια από τη γέννηση του Νίκου Καζαντζάκη και 62 χρόνια από τον θάνατό του. Το έργο του παραμένει ζωντανό, όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά σε ολόκληρο τον κόσμο, και οι ιδέες του συνεχίζουν να είναι επίκαιρες, να εμπνέουν και να προσφέρουν μια χαραμάδα φωτός στην σκοτεινή πραγματικότητα. Ο ανθρωποκεντρικός χαρακτήρας της λογοτεχνίας του, είναι ίσως το σημαντικότερο στοιχείο που διέπει το έργο του και δεν πρόκειται να σβήσει ποτέ.

Η διαχρονικότητα του Νίκου Καζαντζάκη είναι αδιαμφισβήτητη και οι λόγοι είναι πολλοί. Όπως λέει η Σοφία Καζαντζιάν στο News 24/7:

“Ο Καζαντζάκης έδωσε φωνή σε εκείνα που κανείς άλλος δεν τόλμησε να πει. Σε εκείνα που ακόμα και σήμερα σκέφτομαι εγώ, εσύ και κάθε άνθρωπος που οραματίζεται έναν κόσμο καλύτερο και γνωρίζει καλά πως αυτή είναι μία μάχη όχι έξω από τον εαυτό του αλλά μέσα από αυτόν. Ο Καζαντζάκης με τον μοναδικό τρόπο γραφής του έπλασε τον άνθρωπο που αγαπάει την ευθύνη. Που λέει πως “μονάχος του θα σώσει τον κόσμο και αν ο κόσμος δε σωθεί, θα φταίει αυτός ο ίδιος” και όχι οι άλλοι. Φανταστείτε έναν κόσμο γεμάτο από τέτοιους ανθρώπους. Το έργο του Νίκου Καζαντζάκη είναι πυξίδα, με το βέλος στραμμένο σε έναν κόσμο πιο ανθρώπινο. Η αξία του έργου του Καζαντζάκη είναι τόσο μεγάλη και διαχρονική όσο επιτακτική είναι και η ανάγκη ενός τέτοιου κόσμου”.

“Συχνά νομίζουμε πως χτυπάμε τα κεφάλια μας στα σίδερα. Πολλά κεφάλια θα σπάσουν μα κάποια στιγμή θα σπάσουν και τα σίδερα.” Αυτά τα λόγια του συγγραφέα είναι νομίζω πιο επίκαιρα από ποτέ. Μιλάνε στην καρδιά όλων όσων μάχονται για ένα καλύτερο “σήμερα” και ένα καλύτερο “αύριο” μέσα από την προσωπική τους μάχη, μέσα από τη δουλειά τους, μέσα από την τέχνη, μέσα από την ιστορία. Στα λόγια αυτά συναντώνται σπουδαίες προσωπικότητες από τον Τσε ως τον Νερούδα και από τον Νίτσε ως τον ίδιο τον Καζαντζάκη αλλά και καθημερινοί άνθρωποι που αγωνίζονται με όραμα και όταν πέφτουν δε φοβούνται στιγμή να ξανασηκωθούν”.

Δεν είναι τυχαίο, λοιπόν, που και στο εξωτερικό, ο Νίκος Καζαντζάκης χαίρει εκτίμησης και θαυμασμού. Άλλωστε, οι έννοιες τις οποίες πραγματεύεται στα έργα του είναι παγκόσμιες και η αξία της “ελευθερίας”, την οποία φέρνει ξανά και ξανά στο προσκήνιο, αφορά τον καθένα, οποιασδήποτε φυλής ή εθνικότητας και αν είναι. Αυτό αποδεικνύεται και μέσω των μεταφράσεων των έργων του, που προαναφέρθηκαν, αλλά και μέσω της ανταπόκρισης του κόσμου του εξωτερικού σε οτιδήποτε τον αφορά.

Κλείνοντας, η Σοφία Καζαντζιάν μίλησε στο News 24/7 για το πώς οι άνθρωποι στο εξωτερικό εκλαμβάνουν τον Νίκο Καζαντζάκη, μέσα από τη δική της, προσωπική εμπειρία, καθώς, η παράστασή της με τον Μάριο Ιορδάνου “Δε φοβάμαι. Δεν ελπίζω. Είμαι”, είχε ταξιδέψει στην Ευρώπη τα προηγούμενα χρόνια. Όπως μας δήλωσε:

“Η παράσταση “Δε φοβάμαι. Δεν ελπίζω. Είμαι” έχει ανέβει στο Βερολίνο, στο Παρίσι, στη Μόσχα και σε άλλες πόλεις της Ευρώπης γνωρίζοντας συγκινητική ανταπόκριση. Τα βιβλία του Νίκου Καζαντζάκη είναι πολυμεταφρασμένα και σημαντικά του έργα έχουν μεταφερθεί στη μεγάλη οθόνη. Ο κόσμος στο εξωτερικό τον γνωρίζει, τον αγαπάει και το έργο του αποτελεί πηγή έμπνευσης έως και σήμερα. Άλλωστε το ίδιο το έργο του αποτελεί μελέτη του ανθρώπου. Μία μελέτη που ξεπερνά τα γεωγραφικά όρια. Ο Καζαντζάκης ανήκει σε εκείνους τους συγγραφείς μέσα από το έργο των οποίων κάθε άνθρωπος στη γη μπορεί να αισθανθεί “Έλληνας”, όπως μπορεί να αισθανθεί Ισπανός μέσα από το έργο του Λόρκα, Χιλιανός μέσα από το έργο του Νερούδα, Τούρκος μέσα από το έργο του Χικμέτ”.