Πράσινη στροφή στην ανώτατη εκπαίδευση: Τα ελληνικά πανεπιστήμια που πρωτοπορούν στη βιωσιμότητα

Η βιωσιμότητα αποτελεί πλέον βασικό άξονα ανάπτυξης για τα ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα παγκοσμίως, και η Ελλάδα δεν αποτελεί εξαίρεση. Ορισμένα ελληνικά πανεπιστήμια έχουν κάνει σημαντικά βήματα προς την κατεύθυνση της «πράσινης» μετάβασης, υιοθετώντας περιβαλλοντικά υπεύθυνες πρακτικές, επενδύοντας σε πράσινες υποδομές και ενσωματώνοντας τους Στόχους Βιώσιμης Ανάπτυξης (SDGs) στις στρατηγικές τους.

Το Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής (ΠΔΑ) είναι το πρώτο ελληνικό πανεπιστήμιο που εντάχθηκε στην κατάταξη UI GreenMetric World University Rankings, καταλαμβάνοντας την πρώτη θέση στην Ελλάδα και την 487η παγκοσμίως το 2020. Πρόκειται για ένα σύστημα κατάταξης των Πανεπιστημίων διεθνώς σε ό,τι αφορά τις πράσινες υποδομές και την περιβαλλοντική βιωσιμότητα.

 Η κατάταξη αυτή αξιολογεί τα πανεπιστήμια σε έξι βασικούς πυλώνες: υποδομές, ενέργεια, απορρίμματα, νερό, μεταφορές και εκπαίδευση. Για να επιτύχει αυτήν τη διάκριση, το ΠΔΑ εφάρμοσε σειρά μέτρων, όπως η ενεργειακή αναβάθμιση των κτηρίων του με χρήση φωτοβολταϊκών συστημάτων, η δημιουργία συστήματος διαχείρισης απορριμμάτων με έμφαση στην ανακύκλωση και κομποστοποίηση, η προώθηση πράσινων μετακινήσεων με παροχή υποδομών για ποδήλατα και ηλεκτρικά οχήματα, καθώς και η ακαδημαϊκή ενσωμάτωση των SDGs σε προγράμματα σπουδών και ερευνητικές δραστηριότητες. Η ένταξη στο UI GreenMetric αποτέλεσε αναγνώριση των προσπαθειών αυτών, επιβεβαιώνοντας τον ηγετικό ρόλο του ΠΔΑ σε θέματα περιβαλλοντικής διαχείρισης στην ανώτατη εκπαίδευση. Το ΠΑΔΑ το 2023 συγκέντρωσε βαθμολογία 7250 έναντι 6595 το 2022, και ανήλθε κατά 82 θέσεις στη συνολική κατάταξη, 305 έναντι 387 το 2022.

Το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (ΕΚΠΑ) διακρίθηκε στην κατάταξη Times Higher Education Impact Rankings 2025, κατακτώντας την πρώτη θέση στην Ελλάδα και την Κύπρο σε συνολική αποτίμηση των SDGs. Ξεχώρισε ιδιαίτερα στους τομείς του Στόχου 4 για την Ποιοτική Εκπαίδευση (64η θέση παγκοσμίως), του Στόχου 5 για την Ισότητα Φύλων (53η θέση) και του Στόχου 10 για τη Μείωση Ανισοτήτων (65η θέση).

Το ΕΚΠΑ εκπονεί δράσεις όπως οι βιώσιμες μετακινήσεις, η διαχείριση ενέργειας και οι δράσεις περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης. Παράλληλα, το ΕΚΠΑ συμμετέχει σε διεθνή και ευρωπαϊκά προγράμματα που προάγουν τη βιώσιμη εκπαίδευση και την περιβαλλοντική συνείδηση και αναπτύσσει συνεργασίες με τοπικούς φορείς και δήμους για δράσεις αστικής αναδάσωσης, καθαρισμών και περιβαλλοντικής προστασίας.

Αξιοσημείωτη είναι και η συμβολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ), το οποίο διαθέτει Μονάδα Περιβαλλοντικής Διαχείρισης και εφαρμόζει Σύστημα Περιβαλλοντικής Διαχείρισης κατά ISO 14001 από το 2008. Το πανεπιστήμιο έχει προχωρήσει σε σημαντικές ενεργειακές αναβαθμίσεις, όπως η εγκατάσταση φωτοβολταϊκών συστημάτων στα δώματα των κτιρίων και η ενεργειακή αναβάθμιση των κτιρίων στο παράρτημα στη Θέρμη, ενώ παράλληλα πραγματοποιεί ενεργειακές επιθεωρήσεις και εφαρμόζει εξοικονόμηση ενέργειας με χρήση LED.

Στο πλαίσιο της ολοκληρωμένης περιβαλλοντικής διαχείρισης, το ΑΠΘ έχει δεσμευθεί στην υιοθέτηση θεμελιωδών πρακτικών που περιλαμβάνουν την εξοικονόμηση ενέργειας σε δημόσιους χώρους, την ενθάρρυνση και διάδοση της χρήσης ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, τη μείωση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης και των εκπομπών αερίων που προκαλούν κλιματική αλλαγή, καθώς και την προώθηση βιώσιμης κινητικότητας με μελέτες για την απομάκρυνση οχημάτων από κεντρικές οδούς της πανεπιστημιούπολης, τη δημιουργία ποδηλατοδρόμων και την αναδιοργάνωση του συστήματος στάθμευσης.

Για τον σκοπό αυτό έχουν προκηρυχθεί διαγωνισμοί για νέους χώρους στάθμευσης, εφαρμόζεται σύστημα συνδυασμένης μετακίνησης (car-pooling) και χρησιμοποιούνται ειδικά διαμορφωμένα οχήματα για την καθημερινή μετακίνηση ατόμων με αναπηρία (ΑΜΕΑ), ενώ έχουν κατασκευαστεί υποδομές για τη διευκόλυνση της πρόσβασης στους χώρους του πανεπιστημίου. Επιπλέον, έχει δημιουργηθεί χώρος ενοικίασης ποδηλάτων και αξιοποιούνται πανεπιστημιακά λεωφορεία για τη μετακίνηση φοιτητών εκτός της κεντρικής πανεπιστημιούπολης.

Το ΑΠΘ έχει ιδρύσει και στελεχώσει το Γραφείο Περιβάλλοντος, ενώ λειτουργεί Επιτροπή Ολοκληρωμένης Περιβαλλοντικής Διαχείρισης, έχοντας υπάγει στο Γραφείο Περιβάλλοντος το συνεργείο πρασίνου. Το πανεπιστήμιο συμμετέχει ενεργά στο δίκτυο ελληνικών πανεπιστημίων για το «Πράσινο Πανεπιστήμιο» και προωθεί πρωτοβουλίες για τη δημιουργία δικτύου πράσινων πανεπιστημίων στην ευρύτερη περιοχή της Μαύρης Θάλασσας. Στον τομέα της διαχείρισης αποβλήτων, εφαρμόζει ολοκληρωμένο σύστημα διαχείρισης ανακυκλώσιμων υλικών όπως χαρτί, πλαστικό, αλουμίνιο, γυαλί, μαγειρικά λάδια, λαμπτήρες, ηλεκτρικές και ηλεκτρονικές συσκευές, μελανοδοχεία, μπαταρίες και υφάσματα, καθώς και ειδικά συστήματα διαχείρισης επικίνδυνων εργαστηριακών και ιατρικών αποβλήτων μολυσματικού χαρακτήρα. Με τις παραπάνω δράσεις, το ΑΠΘ προάγει τη βελτίωση της ποιότητας ζωής των μελών της πανεπιστημιακής κοινότητας και των επισκεπτών, ενθαρρύνοντας παράλληλα τη βιολογική γεωργία και τις παραδοσιακές μορφές καλλιέργειας, συμβάλλοντας συνολικά στην προστασία του περιβάλλοντος και την αειφόρο ανάπτυξη.

Το Αμερικανικό Κολλέγιο Ελλάδος (The American College of Greece) δίνει έμφαση όχι μόνο στην εκπαίδευση σε περιβαλλοντικά ζητήματα και πώς μπορούν να αναστραφούν, αλλά και στην ευαισθητοποίηση και κινητοποίηση των μελών του, μέσα από την αλλαγή πολιτικών που εφαρμόζονται σε θέματα όπως η μείωση του πλαστικού αποτυπώματος και της σπατάλης φαγητού, με το Deree να αποτελεί πρότυπο στοχευμένων και ποιοτικών ενεργειών για ένα Zero Waste Campus.

Στο πλαίσιο της ολιστικής, 360ης προσέγγισης της βιωσιμότητας, το Deree δεσμεύεται στη συνεχή βελτίωση σε ζητήματα ενέργειας και διαχείρισης αποβλήτων, ακολουθώντας τις αρχές των προτύπων ISO 50001:2018 και ISO14064-1. Μένοντας πιστό στις αξίες του, προάγει τη διαφορετικότητα αλλά και την ευημερία των μελών της κοινότητάς του. Οι πολιτικές και κανονισμοί του Deree έχουν αναγνωριστεί σε παγκόσμιο επίπεδο. Για όλες του τις δραστηριότητες, το Deree αξιολογήθηκε σε πέντε κατηγορίες (Academics, Engagement, Operations, Planning & Administration, and Innovation & Leadership) και έλαβε το Gold Stars Rating το 2023 από το STARS (Sustainability Tracking, Assessment & Rating System) του διεθνούς αναγνωρισμένου αμερικανικού φορέα Association for the Advancement of Sustainability in Higher Education (AASHE). Αξίζει να σημειωθεί ότι το Deree είναι το μόνο ακαδημαϊκό ίδρυμα στην Ελλάδα που έχει λάβει μια τέτοια διάκριση.

Στο πλαίσιο των πρακτικών που έχει εφαρμόσει, περιλαμβάνεται η τοποθέτηση φωτοβολταϊκών στις εγκαταστάσεις της Αγίας Παρασκευής και του East Campus, καθώς και η διοργάνωση εκστρατειών ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης για ανακύκλωση και επαναχρησιμοποίηση, μείωση πλαστικών μιας χρήσης και σπατάλης τροφίμων, μέσα από πρωτοβουλίες όπως το Reduce Reuse Recycle, το #ACGGoesPlasticFree και το Reduce Your FoodPrint.

Μέσω του προγράμματος «ΜΠΟΡΟΥΜΕ στη Λαϊκή», το Deree έχει αποτρέψει την απόρριψη 32.000 κιλών φρούτων, λαχανικών και άλλων προϊόντων, προσφέροντας 100.000 γεύματα σε φιλανθρωπικούς οργανισμούς, μια συνεισφορά που αντιστοιχεί σε 150.000 ευρώ, ενώ παράλληλα απέτρεψε την εκπομπή 80.000 κιλών CO2 και τη σπατάλη 48.000 κυβικών μέτρων νερού. Έχει τοποθετήσει κάδους ανακύκλωσης και κομποστοποίησης, εφαρμόζει διαχείριση αποβλήτων ανά ρεύμα (μέσω ανακύκλωσης και δωρεάς) για υλικά όπως χαρτί, λαμπτήρες, μπαταρίες, toners, ηλεκτρονικό εξοπλισμό, μέταλλα και άλλα.

Ο στόλος του Deree περιλαμβάνει ηλεκτρικά αυτοκίνητα, ενώ έχουν εγκατασταθεί και ηλεκτρικοί φορτιστές διαθέσιμοι στα μέλη της κοινότητας. Τα κτήριά του είναι ενεργειακής κλάσης Α, έχουν αντικατασταθεί όλοι οι συμβατικοί λαμπτήρες με LED, ενώ έχουν τοποθετηθεί λαμπτήρες με αισθητήρες κίνησης και παρουσίας σε γραφεία, κλειστούς αθλητικούς χώρους, αποδυτήρια και το κτίριο ΙΒ από το 2020. Επίσης, έχει τοποθετήσει ψύκτες νερού υψηλών προδιαγραφών που πληρούν τα υψηλότερα περιβαλλοντικά κριτήρια, καθώς και ψύκτες που συνδέονται απευθείας με το δίκτυο ύδρευσης για τη μείωση της χρήσης πλαστικού. Η ηλεκτρική ενέργεια που καταναλώνει προέρχεται κατά 100% από καθαρές, ανανεώσιμες πηγές. Παράλληλα, έχει ενημερώσει τις πολιτικές του, όπως την πολιτική αγορών και τον κώδικα δεοντολογίας προμηθευτών, ενσωματώνοντας κριτήρια βιώσιμων πρακτικών. Το Deree έχει πιστοποιηθεί για τρίτη συνεχόμενη χρονιά από τον Global Electronics Council για τις βιώσιμες πρακτικές προμήθειας ηλεκτρονικών, μέσω της οικολογικής ετικέτας EPEAT, η οποία τού επιτρέπει να αντιμετωπίζει αποτελεσματικά τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις του κύκλου ζωής των ηλεκτρονικών που αγοράζει, όπως υπολογιστές, οθόνες, εκτυπωτές, φωτοτυπικά, εξοπλισμό δικτύου και κινητά τηλέφωνα. Επιπλέον, εφαρμόζει ενεργειακή πολιτική και διαθέτει πιστοποιήσεις κατά ISO 50001 και ISO 14064-1.

Το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων παρουσιάζει υψηλό δείκτη ευαισθητοποίησης για την ορθή και αποδοτική περιβαλλοντική διαχείριση, παρακολουθώντας, αναλύοντας και σχεδιάζοντας δράσεις για την αναβάθμιση της ποιότητας του περιβάλλοντος προς όφελος τόσο της πανεπιστημιακής κοινότητας όσο και της τοπικής κοινωνίας, εφαρμόζοντας υπεύθυνες περιβαλλοντικές πολιτικές. Υιοθετεί πρακτικές κυκλικής οικονομίας, όπως η ανακατασκευή υπολογιστών με χρήση ανοιχτού λογισμικού, η ελεύθερη διάθεση υλικών σε τρίτους, η μείωση κατανάλωσης νερού και χαρτιού, ενώ προχωρά στην ενεργειακή αναβάθμιση κτιρίων και υποδομών με στόχο τη μείωση του περιβαλλοντικού αποτυπώματος.

Στον τομέα της ανακύκλωσης, το Πανεπιστήμιο προωθεί τη συλλογή και ανακύκλωση ηλεκτρικών και ηλεκτρονικών συσκευών, χαρτιού, πλαστικού, μελανιών και μπαταριών σε συνεργασία με την τοπική αυτοδιοίκηση και κοινωφελείς φορείς, χρησιμοποιώντας επίσης οικολογικά υλικά καθαρισμού. Από το 2010 λειτουργεί μονάδα κομποστοποίησης στερεών αποβλήτων του φοιτητικού εστιατορίου.  Από το 2018 εφαρμόζεται δράση ανακύκλωσης ηλεκτρονικών συσκευών, ενώ από το 2020 επεκτάθηκε και στη συλλογή τόνερ και μελανοδοχείων. Επίσης, από το 2003 λειτουργεί σύστημα διαχείρισης εργαστηριακών αποβλήτων που περιλαμβάνει κατηγοριοποίηση σε έξι βασικές κατηγορίες, με τα απόβλητα να παραλαμβάνονται και να διαχειρίζονται από εξειδικευμένο φορέα σύμφωνα με διεθνείς πρακτικές. Το Πανεπιστήμιο προωθεί την ελαχιστοποίηση της κατανάλωσης χαρτιού και υλικών εκτύπωσης, μειώνοντας τη χρήση χαρτιού κατά τουλάχιστον 60%.

Στον τομέα της εξοικονόμησης ενέργειας, συμμετέχει στο πρόγραμμα «ΗΛΕΚΤΡΑ» για την ενεργειακή αναβάθμιση κτιρίων της Πανεπιστημιούπολης, περιλαμβάνοντας μέτρα όπως θερμομόνωση, αντικατάσταση κουφωμάτων, μηχανικό αερισμό, αναβάθμιση συστημάτων θέρμανσης και ψύξης, ηλιοθερμικά και φωτοβολταϊκά πάρκα. Επιπλέον, η διαχείριση των υπαίθριων χώρων και πρασίνου γίνεται με ολιστική προσέγγιση που περιλαμβάνει κλάδευση, αξιοποίηση χόρτου και υπολειμμάτων, αποφυγή ζιζανιοκτόνων και φυτοφαρμάκων, καθώς και προστασία της ενδημικής χλωρίδας και πανίδας, δίνοντας ιδιαίτερη βαρύτητα στη διατήρηση και ανάδειξη προστατευόμενων και απειλούμενων ειδών, καθώς και στην ένταξη εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων στο πλαίσιο αυτό.

Το Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών (ΓΠΑ) ενσωματώνει την αειφορία στα προγράμματα σπουδών του, προσφέροντας μαθήματα και εργαστήρια που εστιάζουν σε βιώσιμες γεωργικές πρακτικές, περιβαλλοντική διαχείριση και προστασία φυσικών πόρων. Επιπλέον, το Πανεπιστήμιο λειτουργεί πρότυπο αγρόκτημα, όπου εφαρμόζονται οικολογικές και βιολογικές μέθοδοι καλλιέργειας, με στόχο την προώθηση της βιώσιμης γεωργίας και την εκπαίδευση των φοιτητών σε πρακτικές φιλικές προς το περιβάλλον. Το αγρόκτημα αυτό αξιοποιεί τεχνικές όπως η χρήση φυσικών λιπασμάτων, η διαχείριση των υδάτινων πόρων με μέτρα εξοικονόμησης, η προστασία της βιοποικιλότητας και η εφαρμογή μεθόδων βιολογικής καταπολέμησης των εχθρών, συμβάλλοντας παράλληλα στην έρευνα για την αειφορική γεωργία.

Τα ελληνικά πανεπιστήμια κάνουν σταδιακά στροφή προς την περιβαλλοντική και κοινωνική βιωσιμότητα, όχι μόνο ως μέσο βελτίωσης της εικόνας τους, αλλά και ως ουσιαστική δέσμευση για ένα πιο ανθεκτικό και υπεύθυνο ακαδημαϊκό μέλλον. Οι διεθνείς διακρίσεις αποτελούν ισχυρό κίνητρο αλλά και τεκμήριο των προσπαθειών τους, αποδεικνύοντας ότι η βιωσιμότητα δεν είναι πολυτέλεια, αλλά αναγκαιότητα για τα ιδρύματα της νέας εποχής.