Η συνθήκη-πλαίσιο για τον έλεγχο του καπνού στο μικροσκόπιο: Προκλήσεις και αδιέξοδα

Στις μέρες μας, το κάπνισμα εξακολουθεί να παραμένει μία από τις μεγαλύτερες προκλήσεις της δημόσιας υγείας. Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, περίπου 8 εκατομμύρια άνθρωποι πεθαίνουν ετησίως από ασθένειες που σχετίζονται με το κάπνισμα, εκ των οποίων 1,2 εκατομμύρια είναι μη καπνιστές που εκτίθενται στο παθητικό κάπνισμα. Την ίδια στιγμή, εκατομμύρια άλλοι υποφέρουν από σοβαρές ασθένειες που συνδέονται με αυτό.

Στην παγκόσμια αυτή πραγματικότητα, η συζήτηση δεν περιορίζεται πια μόνο στο πώς οι άνθρωποι θα διακόψουν το κάπνισμα, αλλά και στο πώς μπορούν να στραφούν σε λιγότερο επιβλαβείς εναλλακτικές μορφές κατανάλωσης νικοτίνης. Η έννοια της «μείωσης της βλάβης» έχει κερδίσει έδαφος τα τελευταία χρόνια, εστιάζοντας στα πλεονεκτήματα των προϊόντων μειωμένου κινδύνου, όπως τα ηλεκτρονικά τσιγάρα, τα θερμαινόμενα προϊόντα καπνού και τα νικοτινούχα υποκατάστατα χωρίς καπνό. Η ιδέα είναι ότι η μετάβαση των καπνιστών σε αυτά τα προϊόντα μπορεί να σώσει ζωές, μειώνοντας την έκθεση σε τοξικές ουσίες.

Το 8th Summit Tobacco Harm Reduction στην Αθήνα

Στο πλαίσιο αυτό, διεξήχθη στην Αθήνα, στο Ίδρυμα Γουλανδρή, το 8ο Διεθνές συνέδριο για τη μείωση της βλάβης του καπνού υπό την αιγίδα της SCOHRE. Σκοπός του συνεδρίου ήταν να δώσει βήμα στον δημόσιο διάλογο για τις νέες μεθόδους, αλλά και τις πολιτικές που αντιμετωπίζουν το κάπνισμα ως ένα πολύπλευρο πρόβλημα υγείας και συμπεριφοράς.
Μία από τις πιο πολυσυζητημένες στιγμές του συνεδρίου ήταν η κεντρική ομιλία του Clive Bates, ενός από τους πιο γνωστούς υπέρμαχους της μείωσης της βλάβης, με τίτλο «The Framework Convention on Tobacco Control: A good idea gone wrong». Ο Bates, που έχει διατελέσει διευθυντής της βρετανικής οργάνωσης Action on Smoking and Health, έχει συμμετάσχει στις πρώτες διαπραγματεύσεις της «Συνθήκης – πλαίσιο για τον έλεγχο του καπνού» (FCTC) ήδη από το 1999.

Η συνθήκη-πλαίσιο για τον έλεγχο του καπνού: Ιστορία και απολογισμός

Η FCTC αποτέλεσε ένα ιστορικό βήμα: υιοθετήθηκε το 2003, τέθηκε σε ισχύ το 2005 και σήμερα έχει επικυρωθεί από 182 χώρες. Στόχος της ήταν να προωθήσει μέτρα που θα περιόριζαν το κάπνισμα, όπως η απαγόρευση της διαφήμισης, η αύξηση της φορολογίας, οι προειδοποιήσεις στις συσκευασίες και η απαγόρευση του καπνίσματος σε κλειστούς χώρους.

Όμως, σύμφωνα με τον Bates, τα αποτελέσματα των παραπάνω μέτρων είναι αρκετά περιορισμένα. Η επικύρωση της FCTC συνδέθηκε με 24 εκατομμύρια λιγότερους νέους καπνιστές και 2 εκατομμύρια περισσότερους καπνιστές που έχουν διακόψει , ωστόσο αυτά τα οφέλη, σε σχέση με τον συνολικό αριθμό καπνιστών που ξεπερνούν το ένα δισεκατομμύριο, δεν είναι και τόσο εντυπωσιακά.

Η χαμένη ευκαιρία της μείωσης της βλάβης

Το κεντρικό σημείο της κριτικής του Bates ήταν ότι η FCTC δεν έχει κατόρθωσε ποτέ να ενσωματώσει στους στόχους της τη μείωσης της βλάβης. Παρά τη σαφή επιστημονική τεκμηρίωση ότι προϊόντα όπως το snus, τα ηλεκτρονικά τσιγάρα και τα προϊόντα θερμαινόμενου καπνού είναι πολύ λιγότερο επιβλαβή από το κάπνισμα, η διεθνής κοινότητα, υπό την καθοδήγηση του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, εξακολουθεί να τα αντιμετωπίζει με μεγάλη καχυποψία.

Όπως χαρακτηριστικά τόνισε, οι οργανισμοί συχνά υιοθετούν την άποψη ότι τα νέα προϊόντα είναι «εξίσου επιβλαβή», κάτι που κατά τον ίδιο έρχεται σε πλήρη αντίθεση με τα διαθέσιμα επιστημονικά δεδομένα. Ο ίδιος επικαλέστηκε μάλιστα την αξιολόγηση του Αμερικανικού Οργανισμού Τροφίμων και Φαρμάκων (FDA), ο οποίος, αφού εξέτασε εκτενή δεδομένα, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι τα εναλλακτικά προϊόντα νικοτίνης είναι πολύ λιγότερο επιβλαβή για τη δημόσια υγεία.

Αντιφάσεις και πολιτικά αδιέξοδα

Στο πλαίσιο αυτό, ο Bates υπογράμμισε πέντε βασικές «παραφωνίες» της πολιτικής που ασκείται σήμερα:

• Η επιμονή ότι τα νέα προϊόντα δεν είναι ασφαλέστερα από τα τσιγάρα. Η συγκεκριμένη θέση, όπως είπε, καταρρίπτεται από τις αξιολογήσεις μεγάλων οργανισμών όπως ο FDA.
• Η μετατόπιση της προσοχής από το κάπνισμα στη νικοτίνη και την εξάρτηση. Σύμφωνα με τον ίδιο, το γεγονός ότι δεν λαμβάνονται υπόψη οι λόγοι για τους οποίους οι άνθρωποι χρησιμοποιούν τη νικοτίνη, όπως η χαλάρωση, η πνευματική τόνωση ή η ψυχική ισορροπία, είναι αρκετά προβληματικό.
• Η υπερβολική έμφαση στην προστασία των νέων. Αν και αναγκαία, η συγκεκριμένη «εμμονή», αποσπά την προσοχή από το γεγονός ότι οι περισσότεροι χρήστες είναι ενήλικοι καπνιστές που έχουν άμεσο όφελος αν στραφούν σε λιγότερο επιβλαβή προϊόντα.
• Το άρθρο 5.3 της FCTC περί «παρέμβασης της βιομηχανίας». Όπως τόνισε, αυτό έχει ως αποτέλεσμα κάθε πρωτοβουλία του κλάδου να απορρίπτεται αυτομάτως ως ύποπτη, ακόμη κι αν αφορά προϊόντα μειωμένου κινδύνου. Ενδεικτικό, σύμφωνα με τον ίδιο, είναι το γεγονός ότι μεγάλες καπνοβιομηχανίες έχουν στραφεί σε στρατηγικές «χωρίς καύση». Η Philip Morris International για παράδειγμα, ανακοίνωσε ότι το 2025 σχεδόν το 41% των εσόδων και πάνω από το 42% των κερδών της προέρχονταν από προϊόντα εναλλακτικά του τσιγάρου, ποσοστά που το 2015 ήταν μηδενικά.
• Οι απαγορεύσεις των προϊόντων μειωμένου κινδύνου. Σήμερα, τα ηλεκτρονικά τσιγάρα ή τα προϊόντα θερμαινόμενου καπνού έχουν απαγορευτεί σε 46 χώρες, χωρίς να υπολογιστούν οι παράπλευρες συνέπειες, όπως η αύξηση του λαθρεμπορίου και η επιστροφή στο παραδοσιακό κάπνισμα.

Δύο σενάρια για το μέλλον

Στον διάλογό του με τον συντονιστή, Δρ. Κωνσταντίνο Φαρσαλίνο, ο Bates διατύπωσε δύο πιθανά σενάρια για το μέλλον. Στο αισιόδοξο σενάριο, οι καταναλωτές, παρακάμπτοντας τις διεθνείς απαγορεύσεις, θα επιλέξουν μόνοι τους ασφαλέστερες λύσεις, κάτι που θα οδηγήσει τελικά στη μείωση του καπνίσματος. Στο απαισιόδοξο, η FCTC θα συνεχίσει να λειτουργεί παγιδευμένη μέσα σε ένα ιδεολογικό κέλυφος, απορρίπτοντας τα επιστημονικά δεδομένα και υιοθετώντας ολοένα και πιο περιοριστικά μέτρα. Σε κάθε περίπτωση, όπως τόνισε, η πίεση της επιστήμης και της κοινωνίας δεν μπορεί να αγνοείται επ’ αόριστον.

Ένα κρίσιμο σταυροδρόμι

Η ομιλία του Clive Bates ανέδειξε κρίσιμα ερωτήματα για την αποτελεσματικότητα και την κατεύθυνση της συνθήκης-πλαίσιο για τον έλεγχο του καπνού. Η ιστορική αυτή πρωτοβουλία, που ξεκίνησε πριν από δύο δεκαετίες με στόχο την προστασία της δημόσιας υγείας από τις συνέπειες του καπνίσματος, εξακολουθεί να βρίσκεται στο επίκεντρο της διεθνούς πολιτικής ατζέντας. Ωστόσο, ταυτόχρονα αναπτύσσονται νέες τεχνολογίες, νέα προϊόντα και νέα επιστημονικά δεδομένα, τα οποία επαναπροσδιορίζουν τις δυνατότητες για μείωση της βλάβης και θέτουν στο προσκήνιο τη συζήτηση για το πώς πρέπει να διαμορφωθεί η στρατηγική του μέλλοντος.

Καθώς η επόμενη Διάσκεψη των Μερών της FCTC πλησιάζει, το ενδιαφέρον εστιάζεται στο αν και με ποιον τρόπο οι διεθνείς φορείς θα ενσωματώσουν αυτές τις εξελίξεις στις αποφάσεις τους. Φυσικά, το ζητούμενο παραμένει η μείωση των εκατομμυρίων θανάτων και ασθενειών που συνδέονται με το κάπνισμα. Ένα είναι βέβαιο: οι αποφάσεις που θα ληφθούν τους επόμενους μήνες θα διαμορφώσουν σε μεγάλο βαθμό το πλαίσιο των πολιτικών για τα επόμενα χρόνια.