Ένας συρρικνούμενος κόσμος θα ανατρέψει τα προβλήματά μας

Η εποχή της παγκόσμιας μείωσης του πληθυσμού έρχεται, και μάλιστα νωρίτερα από ό,τι νομίζαμε κάποτε. Σύμφωνα με τις τελευταίες προβλέψεις του ΟΗΕ , υπάρχει πλέον 80% πιθανότητα ο αριθμός των ανθρώπων στη Γη να κορυφωθεί αυτόν τον αιώνα και στη συνέχεια να αρχίσει να μειώνεται, σε σύγκριση με 30% πιθανότητα πριν από μια δεκαετία.

Για έναν στους τέσσερις από εμάς, αυτό το μέλλον είναι ήδη εδώ. Το ένα τέταρτο των ανθρώπων στον κόσμο ζει σε χώρες των οποίων ο πληθυσμός έχει ήδη φτάσει στο αποκορύφωμά του, συμπεριλαμβανομένων της Κίνας, της Γερμανίας και της Ιαπωνίας. Από τώρα έως το 2054, ο ΟΗΕ αναμένει ότι θα προστεθούν σε αυτές πολλές άλλες, συμπεριλαμβανομένων της Βραζιλίας και του Βιετνάμ.

Έχει γίνει πολλή συζήτηση σχετικά με το γιατί οι γυναίκες κάνουν λιγότερα παιδιά και αν μπορεί ή πρέπει να γίνει κάτι γι’ αυτό. Αλλά το γεγονός ότι βλέπουμε αυτή την τάση σε τόσες πολλές διαφορετικές κοινωνίες, από ανεπτυγμένες χώρες όπως το Ηνωμένο Βασίλειο έως αναπτυσσόμενες όπως το Νεπάλ, από συντηρητικές όπως το Ιράν έως φιλελεύθερες δημοκρατίες όπως η Φινλανδία, περιπλέκει την αναζήτηση απλών εξηγήσεων ή λύσεων.

Ας υποθέσουμε, χάριν επιχειρήματος, ότι οι προβλέψεις επαληθεύονται και ο παγκόσμιος πληθυσμός κορυφώνεται στα μέσα της δεκαετίας του 2080 σε πάνω από 10 δισ., και στη συνέχεια αρχίζει να μειώνεται αργά. Πώς θα ήταν η ζωή σε έναν κόσμο που συρρικνώνεται;

Μία άποψη είναι ότι θα ήταν ζοφερή. Πολύ λίγοι άνθρωποι σε ηλικία εργασίας, που θα προσπαθούν να στηρίξουν πάρα πολλούς ηλικιωμένους, θα σήμαινε ανεπαρκή χρηματοδότηση, ανεπαρκή ανάπτυξη, ανεπαρκή καινοτομία και ανεπαρκή πολιτιστική δυναμική.

Τείνω ωστόσο να είμαι πιο αισιόδοξη. Όπως έχω υποστηρίξει και στο παρελθόν, η χρονολογική ηλικία δεν αποτελεί ιδιαίτερα χρήσιμο δείκτη της «γήρανσης», διότι το να είσαι 70 ετών σήμερα δεν είναι το ίδιο με αυτό που σήμαινε πριν από 20 ή 30 χρόνια. Στο Ηνωμένο Βασίλειο για παράδειγμα, τα επίπεδα κακής γενικής υγείας για γυναίκες ηλικίας 70 ετών το 2017 ήταν περίπου τα ίδια με αυτά των 60χρονων το 1981.

Με την πάροδο του χρόνου, οι άνθρωποι έχουν γίνει πιο υγιείς και πιο οικονομικά ενεργοί σε μεγαλύτερες ηλικίες, και δεν υπάρχει λόγος να πιστεύουμε ότι αυτό δεν μπορεί να συνεχιστεί.

Πρόσφατες έρευνες δείχνουν επίσης ότι οι γνωστικές μας ικανότητες είναι πιο εύπλαστες απ’ ό,τι πιστεύαμε κάποτε. Πολλοί άνθρωποι μπορούν να παραμείνουν δεξιοτέχνες εφόσον συνεχίσουν να ασκούν το μυαλό τους.

Όσο για τον πολιτιστικό δυναμισμό, απλώς κοιτάξτε τη Νότια Κορέα: μια χώρα που γερνάει ραγδαία και παρόλα αυτά παράγει πρωτοποριακή μουσική, ταινίες και μόδα που απολαμβάνουν νέοι σε όλο τον κόσμο.

Αυτό δεν σημαίνει ότι ένας κόσμος που συρρικνώνεται δεν θα αντιμετώπιζε προβλήματα. Κάποια θα ήταν εντονότερες εκδοχές ζητημάτων που αντιμετωπίζουμε σήμερα, όπως η μη βιώσιμη δημοσιονομική πολιτική των συνταξιοδοτικών συστημάτων που βασίζονται στις εισφορές των ενεργών εργαζομένων.

Άλλα μπορεί να είναι αρκετά διαφορετικά. Παρόλο που σήμερα πολλοί φοβούνται ότι τα ρομπότ θα πάρουν τις δουλειές τους, σε ένα μέλλον δημογραφικής συρρίκνωσης το πρόβλημα μπορεί να είναι ότι δεν θα υπάρχουν αρκετά ρομπότ.

Όπως έχει γράψει ο Sam Altman της OpenAI, παλιά «η συμβατική σοφία» έλεγε ότι «η Τεχνητή Νοημοσύνη θα επηρέαζε πρώτα τη σωματική εργασία, και στη συνέχεια τη γνωστική εργασία, και ίσως κάποια μέρα θα μπορούσε να παράξει δημιουργική εργασία». Αλλά από την εφεύρεση της παραγωγικής Τεχνητής Νοημοσύνης, «τώρα φαίνεται ότι τα πράγματα θα γίνουν με την αντίστροφη σειρά».

Σε έναν κόσμο που συρρικνώνεται και γηράσκει, σίγουρα θα προτιμούσαμε να διατηρήσουμε τις εργασίες γραφείου που βοηθούν τους ηλικιωμένους να παραμένουν οικονομικά ενεργοί και διανοητικά οξυδερκείς, και να αυτοματοποιήσουμε τις σωματικές εργασίες που ταιριάζουν περισσότερο στους νέους και σωματικά ικανούς.

Μία ακόμη από τις σημερινές μας εμμονές ίσως φαίνεται πολύ διαφορετική σε έναν κόσμο που συρρικνώνεται: η μετανάστευση. Αν οι προβλέψεις του ΟΗΕ είναι σωστές, οι πληθυσμοί ορισμένων χωρών – πολλές από αυτές από την Αφρική – θα συνεχίσουν να αυξάνονται και μετά τη στιγμή που το μεγαλύτερο μέρος του υπόλοιπου κόσμου θα αρχίσει να συρρικνώνεται.

Είναι πιθανό κάποια μέρα, χώρες του ανεπτυγμένου κόσμου να ανταγωνίζονται για να προσελκύσουν νέους μετανάστες, αντί να προσπαθούν να τους κρατήσουν μακριά;

Ασκήσεις πρόβλεψης όπως αυτή, είναι αναπόφευκτα εξαιρετικά υποθετικές. Όμως μας υπενθυμίζουν πόσο διαφορετικός μπορεί να φαίνεται ο κόσμος στην άλλη πλευρά της «πληθυσμιακής κορύφωσης». Οι εμμονές και οι προτεραιότητες που έχουμε σήμερα μπορεί να φαίνονται εντελώς ξένες στις νεότερες γενιές που θα ακολουθήσουν – ίσως ακόμη και αλλόκοτες. Μπορεί να δυσκολεύονται να κατανοήσουν γιατί προσπαθήσαμε να κάνουμε τις χώρες μας τόσο εχθρικές και μη ελκυστικές προς τους ξένους, ή γιατί επενδύσαμε τόσα χρήματα σε LLM (large language models) για να αυτοματοποιήσουν γνωστικά καθήκοντα, αντί να επικεντρώσουμε την προσοχή μας στο να βρούμε περισσότερους πόρους για την αντιμετώπιση της άνοιας ή για την αυτοματοποίηση της σκληρής σωματικής εργασίας.

«Το παρελθόν είναι μια ξένη χώρα: εκεί τα κάνουν όλα διαφορετικά», όπως έγραψε ο LP Hartley στο μυθιστόρημά του The Go-Between το 1953. Αυτό ίσχυε πάντα. Αλλά ίσως αυτό να είναι ακόμη πιο αισθητό για τα εγγόνια και τα δισέγγονά μας όταν θα κοιτάζουν πίσω σε εμάς. Αν έχουμε, δηλαδή.