Η άγνωστη ιστορία των Ελλήνων ‘Σίντλερ’ της Ζακύνθου

Κείμενο: Παναγιώτης Διαμάντης

Σε διάστημα λίγων εβδομάδων μετά το πέρασμα της Ζακύνθου από την ιταλική στη γερμανική ζώνη Κατοχής, το Σεπτέμβριο του 1943, η εβραϊκή συνοικία της πόλης είχε μετατραπεί σε γειτονιά-φάντασμα με κλειδωμένες πόρτες και κατεβασμένα ρολά. Οι ναζιστικές δυνάμεις είχαν ήδη -από τον Μάρτιο του ‘43- αρχίσει να εφαρμόζουν και στην Ελλάδα την Τελική Λύση, της δίωξης και απέλασης των Ελλήνων Εβραίων στα στρατόπεδα συγκέντρωσης και εξόντωσης της βόρειας Ευρώπης. Έτσι όταν η ασπίδα που παρείχαν οι Ιταλοί στον ελληνικό εβραϊκό πληθυσμό της Ζακύνθου -και όλης της ζώνης ελέγχου τους- μην υποκύπτοντας στις γερμανικές πιέσεις απέλασής του έσπασε με τη συνθηκολόγησή τους, η συντριπτική πλειοψηφία των 275 Εβραίων που ζούσαν στην πόλη αναζήτησε καταφύγιο στις οικίες των χωρικών ή σε καλύβια ή παρεκκλήσια της απομονωμένης ορεινής ζακυνθινής ενδοχώρας.

Για τους στρατιώτες της Βέρμαχτ τίποτα δεν ήταν εύκολο στα βουνά, παρά την υπεροπλία τους. Οι Έλληνες αντάρτες είχαν το πάνω χέρι, εκεί: γνώριζαν καλά τα περάσματα από τις χαράδρες και είχαν συνηθίσει τη ζέστη, ενώ οι Γερμανοί δεν είχαν ποτέ εκπαιδευτεί για ανταρτοπόλεμο, δεν είχαν λεπτομερείς χάρτες ή μεταφραστές ή πλοηγούς, και φώλιαζε διαρκώς μέσα τους ο φόβος της ενέδρας. Πίσω από κάθε θάμνο έμοιαζε να είναι κρυμμένος ένας αντάρτης. Όταν, πάντως, κατάφερναν να διεισδύσουν στα χωριά δοκίμαζαν διάφορες τακτικές: είτε κλωτσώντας την πόρτα με τη μπότα εισέβαλλαν στα σπίτια κραυγάζοντας Juden, Juden απειλώντας τους χωρικούς με το όπλο να καταδώσουν τους Εβραίους, είτε άλλοτε προσέφεραν τρόφιμα με αντάλλαγμα κάποια πληροφορία για τα σημεία που οι Juden κρύβονταν.

Πέραν της πειθούς που συνήθως έχει ένα όπλο, στ’ αυτιά των χωρικών της Ζακύνθου ακόμα κι αν δεν είχε φτάσει η αποτρόπαια είδηση του δημόσιου απαγχονισμού σε μια ελιά στην πλατεία της πόλης ενός Έλληνα ύποπτου για παροχή τροφής σε μια εβραϊκή οικογένεια, σίγουρα θα είχαν φτάσει άλλες ανάλογων γερμανικών παραδειγματικών φρικαλεοτήτων. Κι όσο για την άλλη επιλογή, του ανταλλάγματος σε τρόφιμα, για τους Έλληνες που βρίσκονταν ήδη στον τρίτο χρόνο Κατοχής και διαρπαγής των πόρων τους, είχε σχεδόν παρεμφερή βαρύτητα με την απειλή του όπλου, και το δέλεαρ ισορροπούσε μαρτυρικά μεταξύ ζωής και θανάτου. Ειδικά όταν έφταναν ειδήσεις ότι συμμαχικά βομβαρδιστικά βύθισαν κάποιο πλοίο με τρόφιμα του ελβετικού Ερυθρού Σταυρού ή με σουηδικές προμήθειες – καθότι οι Βρετανοί δεν είχαν το χρόνο να κάνουν διακρίσεις στην προσπάθεια να αποκόψουν τους Γερμανούς από τον εφοδιασμό τους.

Οι έφοδοι των Γερμανών στα σπίτια της ζακυνθινής ενδοχώρας συνήθως έπεφταν στο κενό. Τις περισσότερες φορές, οι αντάρτες προειδοποιούσαν έγκαιρα όταν έβλεπαν μια γερμανική διμοιρία να προσεγγίζει το χωριό, και οι Εβραίοι που ήταν κρυμμένοι στα σπίτια του διέφευγαν άμεσα για να αναζητήσουν αλλού καταφύγιο. Ενίοτε το έβρισκαν σε κάποιο ορεινό παρεκκλήσι, μέσα σε κάποιο Ιερό, «όπου προσπαθούσαν να συνηθίσουν το αδρανές και έντονο βλέμμα των εικονικών Βυζαντινών αγίων», σύμφωνα με τον συγγραφέα Deno Seder. Άλλες φορές οι αντάρτες έστηναν ενέδρα για κατά μέτωπο μάχη με τις διμοιρίες της Βέρμαχτ. Και άλλες φορές, οι Γερμανοί διώκτες αποτύγχαναν διότι κανένας από τους 35 χιλιάδες Έλληνες της Ζακύνθου δεν κατέδωσε ούτε έναν Εβραίο.

Η εβραϊκή συνοικία της πόλης της Ζακύνθου. Στο νησί ζούσαν 275 από τους περίπου 78 χιλιάδες Εβραίους της Ελλάδας, πριν την εφαρμογή της «τελικής λύσης» που αφάνισε το 87 τοις εκατό αυτών. Το πέρας του β’ παγκοσμίου πολέμου θα άφηνε στην Ελλάδα 10 χιλιάδες Εβραίους επιζώντες

Στα χρονικά της κατοχικής Ευρώπης είναι ελάχιστες οι τοπικές κοινωνίες που δεν εμφάνισαν ούτε την πιο μικρή ρωγμή εμπρός σ’ ένα ανώτερο ανθρωπιστικό ιδανικό, και κάτω από την απειλή του οπλοστασίου της ναζιστικής λαίλαπας. Ένα συγγενικό παράδειγμα συνέβη στο γαλλικό χωριό Le Chambon-sur-Lignon, σε μια κοινωνία υποπολλαπλάσιων κατοίκων, όμως μεγαλύτερου αριθμού διασωθέντων Εβραίων. Αυτήν την σελίδα της ελληνικής ιστορίας, ένα ηρωικό καρβουνάκι θαμμένο στις στάχτες του φλεγόμενου μεταπολεμικού πολιτικού σκηνικού της Ελλάδας, έφερε στο φως το 2002 ο σκηνοθέτης Τώνης Λυκουρέσης, δημιουργώντας το ιστορικό ντοκιμαντέρ μεγάλου μήκους με τίτλο «Το Τραγούδι της Ζωής».

Ο κινηματογραφιστής και παραγωγός του ντοκιμαντέρ «Life Will Smile», Στήβεν Πριόβολος (TerraMagma Pictures) λέει πως η ιστορία του ντοκιμαντέρ έγινε μεν στη Ζάκυνθο το 1943, όμως ο κόσμος χρειάζεται να την ακούσει σήμερα που «υπάρχει τέτοιος διχασμός μεταξύ θρησκειών, και απόψεων, και τόσος φόβος»

Το 2013 ο Έλληνας κινηματογραφιστής Στήβεν Πριόβολος, συνιδιοκτήτης της αμερικανικής εταιρείας TerraMagma Pictures, οδηγώντας στον αυτοκινητόδρομο του «ευρύτερου Λος Άντζελες», άκουσε αυτήν την ιστορία της Ζακύνθου από τον συνοδηγό του και σταμάτησε στην άκρη του δρόμου. Ήταν η πρώτη στιγμή που σκέφτηκε να δημιουργήσει το ντοκιμαντέρ «Life Will Smile», που θα προβληθεί για πρώτη φορά το Σάββατο (7/10) στη Ζάκυνθο, καθώς και τη -βασισμένη στα γεγονότα αυτά- ταινία μυθοπλασίας μεγάλου μήκους «Zante», που θα είναι έτοιμη το 2018.

«Οι Έλληνες δεν βλέπουν το κίνδυνο του εβραϊσμού»

Κατά την κάθοδό τους στα Βαλκάνια, στην ουρά της Βέρμαχτ τον Απρίλιο του 1941, τα Sonderkommandos Rosenberg -ειδική μονάδα που είχε πάρει το όνομά της από τον κεντρικό ιδεολόγο του Γ’ Ράιχ, Alfred Rosenberg- είχαν καθαρή εικόνα για όλες τις εβραϊκές κοινότητες της Ελλάδας, από πληροφορίες που συγκέντρωνε ήδη από το 1938 η γερμανική διπλωματία. Όμως, τους επόμενους οκτώ μήνες, στο περιθώριο της αρπαγής ανεκτίμητης αξίας αρχείων, χειρογράφων, αρχέτυπων εκδόσεων, συλλογών ραβινικών κρίσεων, ακόμα και διακοσμήσεων από τις εβραϊκές συναγωγές της Ελλάδας, οι αξιωματικοί της θα διαπίστωναν πως «για τον μέσο Έλληνα δεν υπάρχει εβραϊκό ζήτημα», και πως «δεν βλέπει τον πολιτικό κίνδυνο του παγκόσμιου εβραϊσμού» – τάση που ευρύτατα και από αιώνες είχε υποδαυλιστεί στην Καθολική και Προτεσταντική Ευρώπη.

Στη Ζάκυνθο η αφομοίωση των Εβραίων -Ρωμανιωτών, που είχαν εγκατασταθεί στον ελλαδικό χώρο ήδη από τον πρώτο αιώνα μ.Χ- ήταν τέτοια που μιλούσαν την ελληνική γλώσσα, ζούσαν σε μια συνοικία απόλυτα ανοιχτή ακόμα και για να κατοικούν Χριστιανοί, δεν απομονώθηκαν σε δικά τους επαγγέλματα και δημιούργησαν ελληνοεβραϊκή παράδοση. Στο νησί δεν αναφέρθηκε ποτέ κάποια πράξη αντιεβραϊσμού. Κατά την εβραϊκή αργία του Σαββάτου και των περιορισμών της, μάλιστα, οι Χριστιανοί προσφέρονταν να ψήσουν το φαγητό των Εβραίων της πόλης, και πολλά απογεύματα τους καλούσαν στα παραλιακά παγκάκια για να μοιραστούν μαζί τους τυρί, ψωμί ή κρασί.. Η έλλειψη διακρίσεων ήταν τέτοια που Εβραίοι μουσικοί, φορείς μιας θρησκείας διαφορετικής, συμμετείχαν ακόμα και στο πρόγραμμα εορτασμού του προστάτη του νησιού Αγίου Διονυσίου.

Στην Αθήνα, το Βόλο, την Πάτρα, την Κέρκυρα και σε άλλα κέντρα των Ρωμανιωτών Εβραίων, είχε επιτευχθεί ανάλογη αφομοίωση. Ακόμα κι αν το Σύνταγμα του 1844 δεν είχε καθορίσει τους Εβραίους της Ελλάδας ως ισότιμους πολίτες, με τη συμμετοχή τους σε όλες τις φουρτούνες της χώρας -από τον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο του 1897 μέχρι τους Βαλκανικούς και την Μικρά Ασία και ως το Αλβανικό Μέτωπο- η ισοπολιτεία ήταν ένα δικαίωμα που οι ίδιοι είχαν κερδίσει. Ειδικά στην άμυνα απέναντι στην εισβολή του φασιστικού Άξονα, το χειμώνα του 1940-’41, οι Έλληνες Εβραίοι που πολέμησαν στις τάξεις του ελληνικού στρατού ήταν 13 χιλιάδες. Από αυτούς βρήκαν το θάνατο στο πεδίο της μάχης οι 600, ενώ 3.700 τραυματίστηκαν.

Στη Θεσσαλονίκη, στη Σμύρνη, στη Ρόδο και σε άλλα κέντρα του Σεφαραδίτικου εβραϊσμού, δεν είχε επιτευχθεί αντίστοιχα αρμονική αφομοίωση διότι οι Σεφαραδίτες Εβραίοι είχαν εγκατασταθεί πολύ αργότερα, στα τέλη του 15ου και τις αρχές του 16ου αιώνα, εκδιωγμένοι από την Ιβηρική χερσόνησο και μιλούσαν διαφορετική γλώσσα (την αποκαλούμενη «λαντίνο»). Έτσι, στη Θεσσαλονίκη των αρχών του 20ού αιώνα, όπου ο μισός πληθυσμός της πόλης ήταν εβραϊκός, καθιστώντας την πόλη επίκεντρο του Σεφαραδίτικού εβραϊσμού των Βαλκανίων, υπήρχε αντισημιτικό κίνημα που εκδηλωνόταν περιστασιακά, «αλλά ακόμα και εκεί ο τοπικός αντισημιτισμός δεν έπαιξε σπουδαίο ρόλο» -κατά τον Βρετανό Ιστορικό Mark Mazower- στις ναζιστικές διώξεις κατά των Εβραίων, που θα ακολουθούσαν.

Έλληνες Χριστιανοί και Εβραίοι ως «αδιαίρετη ενότητα»

Διασχίζοντας την Ελλάδα, τα Sonderkommandos Rosenberg διαπίστωσαν ότι στις ελληνικές συνειδήσεις δεν είχε καλλιεργηθεί φυλετική διάκριση απέναντι στους Εβραίους, όπως συνέβαινε ήδη από το 1928 στη Γερμανία. «Ο αντισημιτισμός όπως τον καταλάβαιναν οι Γερμανοί δεν είχε θέση στην Ελλάδα», συμπληρώνει ο Mazower. «Οι περισσότεροι Εβραίοι δεν είχαν αμφιβολία ότι, άσχετα με τις όποιες πασίγνωστες μικροπροκαταλήψεις και εχθρότητες μπορεί να συναντούσαν καμιά φορά, η Ελλάδα ήταν το σπίτι τους».

Η Γερμανία (και όχι μόνο), κατά τον Γάλλο φιλόσοφο Julien Benda, ζούσε μια εποχή «διανοητικής οργάνωσης του πολιτικού μίσους», στην οποία «φυλετικά, ταξικά και εθνικά πάθη έκαναν το άτομο να αισθάνεται μέρος κάτι πολύ μεγαλύτερου, πολύ πιο ουσιώδους και ένδοξου». Η κοινή πολιτική-κοινωνική στάση απέναντι στους Εβραίους στη Γερμανία, συμπληρώνει ο Benda, παραχωρούσε στο άτομο μια μυστική προσωπικότητα στην οποία «επιφυλάσσει θρησκευτική λατρεία που είναι απλώς η θεοποίηση των δικών του παθών».

Η Ορθόδοξη Εκκλησία, της Ελλάδας τουλάχιστον, διέκρινε τον Ιουδαϊσμό πολύ διαφορετικά από ό,τι το έκανε η Καθολική Εκκλησία και ο Προτεσταντισμός – από τον Μαρτίνο Λούθηρο, κιόλας. Κατά την καθηγήτρια και συγγραφέα Deborah Lipstadt, «χωρίς μια προϋπάρχουσα έχθρα που ήταν τόσο βαθιά ριζωμένη στη δυτική κουλτούρα -τόσο την κοσμική όσο και τη θρησκευτική, πεφωτισμένη ή μη- οι Ναζί δεν θα είχαν ποτέ πραγματοποιήσει όσα πραγματοποίησαν». (Seder)

Μετά τις πρώτες ενδείξεις των Γερμανών για τις προθέσεις τους απέναντι στους Εβραίους της Ελλάδας, ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός κήρυττε από άμβωνος ότι «όλα τα τέκνα της μητέρας Ελλάδας είναι μια αδιαίρετη ενότητα, ισάξια μέλη της κοινωνίας ανεξαρτήτου θρησκεύματος». Ήταν ένας από τους ελάχιστους θρησκευτικούς ηγέτες της Ευρώπης, που αντιτάχθηκαν στους Ναζί

Στην Ελλάδα το από άμβωνος κήρυγμα διέφερε: ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός, και κατά συνέπεια οι Μητροπολίτες και οι ιερείς σ’ όλη την περιφέρεια που τον θωρούσαν ως πρότυπο και πηγή έμπνευσης, κήρυττε φλογερά από τις πρώτες γερμανικές ενδείξεις για τις προθέσεις τους απέναντι στους Εβραίους τον πρώτο χρόνο της Κατοχής, μια «εθνική συνείδηση». Σ’ αυτήν, «όλα τα τέκνα της μητέρας Ελλάδας είναι μια αδιαίρετη ενότητα, ισάξια μέλη της κοινωνίας ανεξαρτήτου θρησκεύματος» και «με την κοινή τους μοίρα σε περιόδους δόξας όσο και περιόδους δυστυχίας έχουν διαμορφώσει άρρηκτους δεσμούς χωρίς εξαιρέσεις, και ασχέτου φυλής». Η στάση αυτή του Δαμασκηνού εξόργισε τους Γερμανούς, που απάντησαν με την άμεση απειλή του εκτελεστικού αποσπάσματος στον Δαμασκηνό – για να λάβουν τη διάσημή του απάντηση πως «σύμφωνα με τις παραδόσεις της ελληνορθόδοξης εκκλησίας οι ιεράρχες της απαγχονίζονται, δεν τουφεκίζονται».

Οι Γερμανοί ξεκινούν την καταπίεση των Ελλήνων Εβραίων

Στη Θεσσαλονίκη, που είχε την ατυχία να βρίσκεται στη γερμανική ζώνη Κατοχής, να έχει τον μεγαλύτερο εβραϊκό πληθυσμό των Βαλκανίων και να μην έχει ψηλά βουνά περιφερειακά που θα ευνοούσαν τη διαφυγή των κατατρεγμένων και τον ανταρτοπόλεμο, από το 1941 τα SS -που δρούσαν ως στρατιωτικός βραχίονας των Sonderkommandos Rosenberg- άρχισαν να κλείνουν τις εβραϊκές εφημερίδες, να ταπεινώνουν ραβίνους σε κοινή θέα και να ενθαρρύνουν τους ντόπιους αντισημίτες να κολλήσουν αντιεβραϊκές αγγελίες στα καφενεία.

Αργότερα, συνέχισαν με τις εξώσεις περίπου έξι χιλιάδων εβραϊκών οικογενειών από τις οικίες τους, τις οποίες χρησιμοποίησαν ως καταλύματα ή τις μεταβίβασαν σε Έλληνες συνεργάτες τους. Το ίδιο έκαναν και με επιχειρήσεις, περνώντας για τους τύπους τον Αναγκαστικό Νόμο 205/1943, που μεταβίβαζε τις ακίνητες αυτές περιουσίες σε «συνετούς οικογενειάρχες» που θα δρούσαν ως μεσεγγυούχοι, για την «προστασία» των περιουσιών αυτών. Τις καρπώθηκαν συνετοί οικογενειάρχες όπως ο Ταγματασφαλίτης Γεώργιος Πούλος και ο δωσίλογος Λάσκαρης Παπαναούμ, που κάποιες από εκείνες τις νύχτες συνέπεσε να αποκτήσει τη μοναδική «τύχη» να βρεθεί με το μονοπώλιο της βυρσοδεψίας.

Τα πράγματα επιδεινώθηκαν το καλοκαίρι του ‘42 με τη γερμανική διαταγή συγκέντρωσης 10 χιλιάδων Εβραίων ανδρών στην πλατεία Ελευθερίας της Θεσσαλονίκης και την υποβολή τους σε εξαντλητικές ασκήσεις υπό ανυπόφορη ζέστη, πριν σταλούν σε καταναγκαστικά έργα δρόμων, σιδηροδρομικών γραμμών, οχυρώσεων, στις πιο άθλιες απάνθρωπες συνθήκες – που οδηγούσαν πολλούς εξ αυτών στο θάνατο από ελονοσία, δυσεντερία ή τύφο. Κι έπειτα, στο τέλος του ίδιου χρόνου με την απαγόρευση πώλησης κινητών ή ακινήτων περιουσιακών στοιχείων, την κατάσχεση τηλεφώνων, την απαγόρευση της χρήσης των μέσων μαζικής μεταφοράς και τη βεβήλωση του εβραϊκού νεκροταφείου με την αρπαγή όλων των μαρμάρινων πλακών «για οχυρωματικά έργα» – γεγονός που άφησε τις εβραϊκές οικογένειες να αναζητούν τους νεκρούς τους συγγενείς ανάμεσα σε χιλιάδες διάσπαρτα οστά. Δύο μήνες μετά, οι Εβραίοι υποχρεώθηκαν να φορούν στα ρούχα τους το κίτρινο Άστρο του Δαυίδ με τις λέξεις Jude / Εβραίος.

Στη Ζάκυνθο τον ίδιο καιρό, τον πρώτο χρόνο της Κατοχής, ενόσω οι εκεί Εβραίοι προστατεύονταν ακόμα από τους Ιταλούς επικυρίαρχους του νησιού και δεν διαφαίνονταν πουθενά στον ορίζοντα η Judenverfolgung (δίωξη των Εβραίων), ο Μητροπολίτης Χρυσόστομος ζούσε την πραγμάτωση του οράματός του: να αποκτήσει η Εκκλησία ρόλο κοινωνικό, απόλυτα συσχετισμένο με τα κανονικά προβλήματα κανονικών ανθρώπων, πολύ βαθύτερο από τα ασαφή μέσα σ’ ένα νεφέλωμα λιβανιού κηρύγματα περί σωτηρίας των ψυχών των αναμάρτητων σε μια ζωή που θα συνέβαινε μετά το πέρας της φυσικής ύπαρξης.

Η στάση του Χρυσόστομου ήδη από τις πρώτες εβδομάδες της φασιστικής εισβολής επιβεβαίωνε αυτό του το όραμα: καθώς οι Ιταλοί προσπαθούσαν να βρουν το φασιστικό βηματισμό τους στη Ζάκυνθο το καλοκαίρι του 1941, προχωρώντας σε επιβολή φόρων κατοχής, κατασχέσεις τροφίμων και λεηλασίες σπιτιών και καταστημάτων, ο Χρυσόστομος οργάνωσε αντιστασιακό δίκτυο τροφοδοσίας τροφίμων στους κατοίκους – πάντοτε δεχόμενος άμεσες απειλές σύλληψης από τον ίδιο τον Ιταλό διοικητή της Ζακύνθου, Luigi Gianni.

Στον εορτασμό της Πρωτοχρονιάς του 1942, στην Εκκλησία του Αγ. Διονυσίου, έβγαλε έναν φλογερό λόγο πίστης στη νίκη των Ελλήνων και εκδίωξης των κατακτητών. Στις νέες απειλές των Ιταλών, ο Χρυσόστομος απάντησε ότι θα σταματήσει να μιλάει μόνο όταν η φωνή του σιγήσει – κι όταν οι κατακτητές είχαν την πονηριά να τον δελεάσουν με ένα δέμα γεμάτο ψωμί, ο Χρυσόστομος το επέστρεψε ευχαριστώντας τους, και λέγοντας ότι θα υποφέρει την πείνα μαζί με το ποίμνιό του.

Έτσι, κατά το πρότυπο του θρησκευτικού τους ηγέτη, οι ιερείς στα μικρά ορεινά παρεκκλήσια της Ζακύνθου -όσοι τέλος πάντων δεν ακολουθούσαν μόνο βάσει καθήκοντος τις οδηγίες του Χρυσόστομου-, όταν μετά από σχεδόν δύο χρόνια θα έβρισκαν εκεί καταφύγιο άνθρωποι διαφορετικής πίστης, κοιτώντας «το αδρανές και έντονο βλέμμα των εικονικών Βυζαντινών αγίων», θα είχαν ήδη ριζωμένη την πεποίθηση ότι «η άμεση ανθρώπινη σχέση με τον γείτονά σου» περνά σε καταστάσεις κινδύνου σε σημαντικότερη μοίρα από τις ηθικές επιπτώσεις της καταπάτησης του θρησκευτικού νόμου ή της τυφλής πίστης στο δόγμα.

Κι αντίστοιχα θα δρούσαν οι κάτοικοι της Ζακύνθου: όπως παρατήρησε ένας επιζήσας Εβραίος του Ολοκαυτώματος, οι πιο κοινοί λόγοι πίσω από το ρίσκο και την αυτοθυσία ενός ανθρώπου για να σώσει τη ζωή ενός άλλου είναι «οι θρησκευτικές πεποιθήσεις και η πρόσληψη του καθήκοντος ενός ανθρώπου να σώσει έναν άλλον που βρίσκεται σε κίνδυνο, υπακούοντας στη συνείδησή του, ή στη ντροπή [που θα ένιωθε] αν δεν βοηθούσε τον γείτονά του». Η ελληνική εκκλησία, ακριβώς και μόνο επειδή κατόρθωσε να συντονίσει τους ήχους της με τις έμφυτες αλλά εύθραυστες χορδές ανθρωπισμού της πλειοψηφίας όσων αποκαλεί ως «ποίμνιο», σ’ εκείνο τον χρόνο και σ’ εκείνον τον τόπο, είχε σημειώσει μια νίκη.

Οι διώξεις -και οι πρώτες πράξεις αλληλεγγύης- ξεκινούν

Ο επικεφαλής του γραφείου Εβραϊκών Υποθέσεων της Γκεστάπο και αρχιτέκτονας της «Τελικής Λύσης», Συνταγματάρχης των SS Αδόλφος Άιχμαν, πήρε στο τέλος του 1942 την απόφαση να αρχίσει μέσα στο διάστημα των επόμενων 6-8 εβδομάδων την «εκκαθάριση» τους εβραϊκού πληθυσμού της Ελλάδας, έστω αρχικά μόνο από τη γερμανική ζώνη Κατοχής. H ναζιστική ηγεσία θεωρούσε ότι οι Ιταλοί προστάτευαν τους Εβραίους στις δικές τους περιοχές ελέγχου για την απομύζηση οικονομικών ανταλλαγμάτων – ότι δεν θα μπορούσαν να αντιδρούν μόνο και μόνο από ανθρωπισμό εμπρός σε φρικαλεότητες βάσει φυλετικής διάκρισης.

Όμως, καθώς τα SS, η Βέρμαχτ και το υπουργείο Εξωτερικών της Γερμανίας «κατάφερναν να συνεργάζονται σε ζητήματα ιδεολογικής σημασίας» και «δούλευαν από κοινού με παγερή αποτελεσματικότητα», κατά τον Mazower, «οι Ιταλοί και οι Έλληνες αηδίαζαν με τη ναζιστική φυλετική πολιτική εναντίον των Εβραίων, και μάλιστα προσπαθούσαν να αντιταχθούν σ’ αυτήν». Η επίσημη δικαιολογία των Γερμανών ήταν ότι τάχα διεξήγαγαν την επιχείρηση για λόγους στρατιωτικής ασφάλειας, όμως η απέλαση μεταξύ άλλων και γερόντων, τυφλών, ακρωτηριασμένων αναπήρων πολέμου ή έγκλειστων σε φρενοκομεία, ξεσκέπαζε τη δολιότητα της.

Στις αρχές του 1943, χωρίς να είναι ακόμα ορατό το φρικαλέο σχέδιο μαζικής γενοκτονίας των Εβραίων ως πυρήνας της φυλετικής αναδόμησης της νέας γερμανικής Ευρώπης, και ενώ είχε υποτιμηθεί απερίσκεπτα ένα πρωτοσέλιδο του προηγούμενου Νοέμβρη με τη δήλωση του Χίτλερ ότι «ο διεθνής Ιουδαϊσμός θα εξαφανιστεί από την Ευρώπη», τα πρώτα πογκρόμ στη Θεσσαλονίκη άρχισαν τη μετατροπή της ναζιστικής καταπίεσης σε ναζιστική τρομοκρατία. Το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ πληροφορήθηκε για τα γερμανικά σχέδια διώξεων των Εβραίων, και προειδοποίησε πολύ νωρίς τα μέλη και τους ηγέτες των εβραϊκών κοινοτήτων με μια προκήρυξη που έκανε λόγο για ένα νέο έγκλημα που προετοιμάζουν οι Γερμανοί, «μια επίδειξη της φασιστικής ωμότητας» που «απευθύνεται όχι μόνο στους Εβραίους αλλά και σε όλη την ελληνική κοινωνία, γιατί οι Έλληνες Εβραίοι είναι μέρος της ελληνικής κοινωνίας, και η μοίρα τους είναι συνδεδεμένη με τη μοίρα όλων των Ελλήνων» – όπως αποδείχθηκε, ή θα αποδεικνύονταν, με τη συμμετοχή 650 Ελλήνων Εβραίων στην Εθνική Αντίσταση και με τη θυσία 100 εξ αυτών.

Οι Γερμανοί, σύμφωνα με το βιβλίο «Η Διάσωση» (Καρίνα Λάμψα-Ιακώβ Σιμπής, εκδόσεις Καπόν), στις αρχές Μαρτίου του 1943 παραπλάνησαν τον αρχιραβίνο της Θεσσαλονίκης Σεβή Κόρετς για να τους δώσει τη λίστα με τους Εβραίους της πόλης. Καθώς εκείνος προσπαθούσε απεγνωσμένα να τους πείσει να χρησιμοποιήσουν τον εβραϊκό πληθυσμό για εργατικά χέρια, αντί να τον στείλουν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης -για τη σατανική δράση των οποίων άρχισαν να φτάνουν οι πρώτες πληροφορίες- εκείνοι του υποσχέθηκαν ψευδώς ότι απλώς θα εκτόπιζαν τους Έλληνες Εβραίους σε ένα μικρό αυτόνομο χωριό της Κρακοβίας.

Στις 15 Μαρτίου 1943 έφυγε από τη Θεσσαλονίκη το πρώτο τρένο με 2.600 Εβραίους, για την Πολωνία. Τον ίδιο μήνα, άρχισε η συγκέντρωση των Εβραίων στη βουλγαρική ζώνη κατοχής, στην ανατολική Μακεδονία και Δυτική Θράκη, ενόψει της απέλασής τους στο εργοστάσιο θανάτου της Τρεμπλίνκα. Ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός, μόνος από τους θρησκευτικούς ηγέτες της Ευρώπης, απαίτησε επίσημα με μια επιστολή στο δοτό πρωθυπουργό Κωνσταντίνο Λογοθετόπουλο, και έπειτα με μια δεύτερη στον Γερμανό πρέσβη Gunther Altenburg, να τερματίσουν τις διώξεις των Ελλήνων Εβραίων. Οι προσπάθειές του αγνοήθηκαν.

Κατοχική Ζάκυνθος: Ο Δήμαρχος Λουκάς Καρρέρ, μαζί με μέλη του δημοτικού συμβουλίου της πόλης

Μέχρι τη 2α Αυγούστου του 1943, από τη Θεσσαλονίκη έμελλε να σταλούν 48.974 Έλληνες Εβραίοι στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Άουσβιτς-Μπίρκεναου. Οι 37.386 οδηγήθηκαν στους θαλάμους αερίων με την έλευσή τους. Οι υπόλοιποι τέθηκαν σε καταναγκαστική εργασία. Ο εβραϊκός πληθυσμός της βουλγαρικής ζώνης έμελλε να μεταφερθεί στην Τρεμπλίνκα, μέσω του παραδουνάβιου Λομ. Από τους περίπου 4.200, οι 4 χιλιάδες θανατώθηκαν με την έλευσή τους.

Με τις πρώτες απελάσεις της Θεσσαλονίκης, και μετά την αποτυχία των επιστολών του, ο Δαμασκηνός αποφάσισε να κινηθεί υπόγεια. Ζήτησε από τον κλήρο να οργανώσει άμεσα μεικτούς γάμους χωρίς θρησκευτικά κολλήματα, καθώς και να κρύψει Εβραίους σε Μοναστήρια ή και οικίες. Παράλληλα, συνεργάστηκε με το διευθυντή της Αστυνομίας Αθηνών Άγγελο Έβερτ, ο οποίος έδωσε την εντολή στα αστυνομικά τμήματα -κυρίως Θησείου και Πετραλώνων, όπου ζούσαν πολλοί Εβραίοι και υπήρχε συνεργασία με τον ΕΔΕΣ- να προχωρήσουν άμεσα στην έκδοση πλαστής ταυτότητας Χριστιανού σε όποιον Εβραίο το ζητούσε, και στα κατά τόπους Μητρώα να φτιάξουν πλαστές καρτέλες. Με τις πλαστές ταυτότητες σώθηκαν 560 Εβραίοι των Αθηνών, ενώ εκατοντάδες κρύφτηκαν σε Μονές, με το τίμημα δολοφονίας, σύλληψης ή εκτοπισμού περίπου 600 ιερέων.

Όμως, οι Εβραίοι της πρωτεύουσας, μαζί με ομόθρησκούς τους από την επαρχία που είχαν αναζητήσει καταφύγιο εκεί, ήταν περί τους 8.000. Προς το παρόν έμεναν κρυμμένοι σε Μοναστήρια, και σε σπίτια μη Εβραίων Ελλήνων. Χωρίς η εμπειρία του να σημαίνει ότι δεν υπήρχαν Έλληνες Χριστιανοί που ζητούσαν ανταλλάγματα, ο Αθηναίους δικηγόρος Αλφρέδος Κοέν λέει: «Δεν θα ξεχάσω ποτέ τον τρόμο που μας κατέβαλε ένα βράδυ που κρυβόμασταν με τη μεγάλη οικογένειά μου σε ένα από τα σπίτια, όταν ανακοινώθηκε ότι οι Γερμανοί εξέδωσαν διαταγή να εκτελείται όποιος Εβραίος συλλαμβάνονταν να κρύβεται, καθώς και όποιος τους έκρυβε να στέλνεται άμεσα σε στρατόπεδο συγκέντρωσης. Τότε, ένας από εμάς είπε ότι δεν ήταν σωστό να μένουμε στο σπίτι αυτό, και να βάζουμε σε κίνδυνο τη ζωή και την ηρεμία ηλικιωμένων ανθρώπων, ακόμα και γυναικών. Η απάντηση ήταν ‘όχι, πρέπει να μείνετε – αλήθεια, γιε μου, γιατί οι δικές μας ζωές να είναι πιο πολύτιμες από τις δικές σας;’». (Seder)

Στη διάρκεια των επόμενων ημερών της Άνοιξης, όταν η τύχη των πρώτων απελαθέντων της Θεσσαλονίκης άρχισε να αγνοείται, χωρίς ο Ερυθρός Σταυρός της Γενεύης να έχει να δώσει περισσότερες πληροφορίες, ο Μέγας Ραβίνος της Αθήνας Ηλία Μπαρτζιλάι έσπευσε να συναντήσει τον Δαμασκηνό. Στη συνέχεια, έκαψε όλους τους καταλόγους της εβραϊκής κοινότητας της Αθήνας, και με τη βοήθεια του ΕΑΜ διέφυγε με τη γυναίκα και την κόρη του μέσα σε ένα ταχυδρομικό φορτηγό στο βουνό. Ο εβραϊκός πληθυσμός της πόλης αντιλήφθηκε τη σημασία της πράξης του ραβίνου, και ακολούθησε τον ίδιο δρόμο – με εξαίρεση 1.200 Εβραίους που είτε συνελήφθησαν στην έφοδο των Γερμανών στη Συναγωγή, είτε υπέκυψαν στις απειλές των ναζιστικών στρατευμάτων να δηλωθούν άμεσα, είτε εντοπίστηκαν από πράκτορες της υπηρεσίας πληροφοριών SD, και οδηγήθηκαν στο στρατόπεδο Χαϊδαρίου, και έπειτα στο Άουσβιτς.

Στην ίδια κίνηση με τον Μπαρτζιλάι προχώρησαν οι ραβίνοι του Βόλου και της Λάρισας, με αποτέλεσμα πολλές χιλιάδες Εβραίοι να διασωθούν, είτε εισχωρώντας στις τάξεις της Εθνικής Αντίστασης στο βουνό, είτε με τη βοήθεια αυτής διαφεύγοντας προς την Τουρκία. Οι αντιστασιακοί οργάνωναν τόσο τη μεταφορά μέχρι τις ακτές της Βόρειας Εύβοιας, όσο και την αποστολή με καΐκια δύο φορές της εβδομάδα προς τις ακτές της Σμύρνης. Εκεί διέμεναν σε προσφυγικούς καταυλισμούς κι έπειτα με τρένο όδευαν προς τα Νότια, προς το Χαλέπι της Συρίας, όπου περνούσαν από ανάκριση από τη βρετανική υπηρεσία πληροφοριών. Στη συνέχεια κατευθύνονταν προς την Παλαιστίνη. Στα Γιάννενα, αντίθετα, όπως και στην Κέρκυρα, συνελήφθη από τους Γερμανούς το συντριπτικό ποσοστό των Εβραίων κατοίκων, και στάλθηκαν στη Λάρισα απ’ όπου θα επιβιβάζονταν στο τρένο για το Άουσβιτς.

Ο κλοιός σφίγγει για τους Εβραίους της Ζακύνθου

Στη Ζάκυνθο, την επομένη κιόλας της κατάληψης του νησιού από τα γερμανικά στρατεύματα το Σεπτέμβριο του 1943, ο νέος Γερμανός διοικητής Alfredo Litt επέβαλλε απαγόρευση κυκλοφορίας των Εβραίων από τις 5:00 το απόγευμα ως τις 7:00 το πρωί και την τοποθέτηση του Άστρου του Δαυίδ στις πόρτες των εβραϊκών οικιών, και έστησε πολυβόλα στις εξόδους της πόλης.

Για να δείξει τη σιδηρά του γροθιά άφησε για 24 ώρες το πτώμα ενός χωρικού, που δεν γνώριζε για την απαγόρευση κυκλοφορίας και πυροβολήθηκε από έναν Γερμανό, στο δρόμο της πόλης. Δεν είχε, ο Litt, πρόβλημα να δείξει ακόμα και την απάνθρωπή του φύση, επιτρέποντας σε μεθυσμένους Γερμανούς στρατιώτες να εξευτελίζουν τους Ζακυνθινούς δημοσίως και αδιακρίτως – για παράδειγμα, διατάσσοντας έναν άνδρα να περπατήσει μαζί με το γιο του σε ναρκοπέδιο, προς τέρψιν μιας παραισθησιακής από το αλκοόλ αρρωστημένης φαντασίας.

Ο 19χρονος, τότε, Hertsel Matsa θυμάται πως «οι Γερμανοί στρατιώτες κλότσησαν την πόρτα μας και άρχισαν να με χτυπούν. Κατάφερα να αποδράσω και να κρυφτώ πίσω από κάποιες αχυρόμπαλες. Τους άκουγα να φωνάζουν ‘που είναι ο Εβραίος; Θα τον σκοτώσουμε’. Έμαθα αργότερα την ίδια μέρα ότι χτύπησαν τους Χριστιανούς γείτονές μας, διότι νόμιζαν ότι μας βοήθησαν να αποδράσουμε». Ο Κωνσταντίνος Ραφαήλ, συμπληρώνει: «Κατασκευάζαμε τενεκεδένια κύπελλα με τον πατέρα μου. Οι Γερμανοί έμεναν πάνω από το σπίτι μου. Μια μέρα, ο διοικητής ήρθε και με σημάδεψε με το όπλο, γιατί τα κύπελλα δεν ήταν έτοιμα. Δεν ήξερε ότι ήμασταν Εβραίοι, και οι Έλληνες δεν του το είπαν».

Ταυτόχρονα, στη διάρκεια του πρώτου μήνα της γερμανικής Κατοχής της Ζακύνθου, τα ναζιστικά στρατεύματα επιστράτευαν άντρες του νησιού για την κατασκευή οχυρωματικών έργων για το πυροβολικό τους στην περιοχή του Καλαμακίου, και όποιος Εβραίος εντοπιζόταν ανάμεσα στους άντρες έπεφτε θύμα εξευτελισμού ή και βασανισμού. Τότε παρενέβη ο Δήμαρχος της Ζακύνθου Λουκάς Καρρέρ, ο οποίος με την χαμηλών τόνων διαπραγματευτική του δεινότητα κατάφερε να συμφωνήσει με τους Γερμανούς να επιλέγει εκείνος τους άνδρες που θα στέλνονταν στα έργα – και βέβαια κανένας Εβραίος πλέον δεν θα εργαζόταν στα έργα του Καλαμακίου.

Με το πέρασμα λίγων εβδομάδων, το Φθινόπωρο του 1943, ο Alfredo Litt αποφάσισε ότι είχε πια έρθει η ώρα για να θέσει σε λειτουργία το μηχανισμό της Τελικής Λύσης και στη Ζάκυνθο, και συμφώνησε με τον επικεφαλής της γερμανικής φρουράς Paoul Berens ότι ο Μητροπολίτης Χρυσόστομος, τον οποίο τον προηγούμενο χειμώνα οι Ιταλοί είχαν καταφέρει να σιγάσουν περνώντας του χειροπέδες και στέλνοντάς τον σε φυλακή της Αθήνας, θα τους ήταν ιδιαίτερα χρήσιμος για την αναγνώριση και δίωξη των Εβραίων του νησιού. Έτσι, με τόνο πανηγυρικό, και με παραπλανητική στάση καλής θελήσεως, στις 23 Νοεμβρίου του 1943 υποδέχθηκαν τον Χρυσόστομο στο λιμάνι της Ζακύνθου.

Ο Μητροπολίτης Ζακύνθου, Χρυσόστομος (1890-1958), από τον πρώτο καιρό της ιταλικής Κατοχής προώθησε την πραγμάτωση του οράματός του να αποκτήσει η Εκκλησία ρόλο κοινωνικό οργανώνοντας παράνομα δίκτυα διανομής τροφίμων. Το όραμά του θα κορυφώνονταν με τον πρωταγωνιστικό του ρόλο στη διάσωση Ελλήνων από τα γερμανικά εκτελεστικά αποσπάσματα, και αργότερα των Εβραίων του νησιού

Το γερμανικό τελεσίγραφο και η φυγή στο βουνό

Στις πρώτες του ώρες στο νησί ο Χρυσόστομος συναντήθηκε με τους Litt και Berens, και σ’ αυτή την πρώτη συνάντηση φέρεται να μην αναφέρθηκε το εβραϊκό ζήτημα. Αντίθετα ο Μητροπολίτης κέρδισε μια σχετική οικειότητα με τους Γερμανούς διοικητές του νησιού όταν εκείνοι εξεπλάγησαν με την ικανότητά του να μιλά τη γλώσσα τους, χάρη στις σπουδές του στο Πανεπιστήμιο του Μονάχου τη δεκαετία του 1920.

Η οικειότητά του αυτή, καθώς και η ευφυΐα του Χρυσόστομου στο χειρισμό του ψυχισμού των Γερμανών και ο σχετικός σεβασμός που φερόταν να έτρεφε ο Litt για εκείνον, επέτρεψε στον Χρυσόστομο να πείσει τους Γερμανούς να αναστείλουν την εκτέλεση ενός Έλληνα χωρικού που συνελήφθη να έχει στην κατοχή του δυναμίτη, έπειτα άλλων 50 Ελλήνων που στήθηκαν στον τοίχο ως αντίποινα για την ανακάλυψη ενός κλεμμένου γερμανικού τηλεφώνου κρυμμένου σ’ ένα χωριό του νησιού, και αργότερα αρκετών που κατηγορήθηκαν ως κομμουνιστές. Όμως, όπως παρατηρεί ο Seder, «σύντομα ο Χρυσόστομος θα μάθαινε ότι η διάσωση Ελλήνων Χριστιανών ήταν πολύ πιο εύκολη από τη διάσωση Ελλήνων Εβραίων».

Εντέλει, η διαταγή της συγκέντρωσης των Εβραίων του νησιού μέσα σε 72 ώρες επιδόθηκε ένα πρωί του Δεκεμβρίου του 1943, στο γραφείο του φρούραρχου Paoul Berens, από τον Berens στον Δήμαρχο Καρρέρ – μια παράδοξη και αναπάντεχη κίνηση των Γερμανών, που συνήθως επέδιδαν τη διαταγή στον αρχιραβίνο κάθε τόπου. Ο Καρρέρ, δεχόμενος τις βίαιες απειλές του Berens όταν αντιπαρέθεσε την άποψή του ότι οι Εβραίοι του νησιού ήταν απολύτως ειρηνικοί, αποχώρησε και συνάντησε αμέσως τον Μητροπολίτη Χρυσόστομο. «Ήξερα ότι Χρυσόστομος ήταν γενναίος, και με υψηλό πατριωτικό αίσθημα», είπε ο Καρρέρ (Στραβόλαιμος). «Πήγα σ’ εκείνον να βρω καταφύγιο, και του είπα στην ιστορία. Ο Μητροπολίτης μου απάντησε με κουράγιο: ‘Δεν θα δώσεις τη λίστα στους Γερμανούς. Θα το τακτοποιήσω εγώ προσωπικά’».

Ο Χρυσόστομος επισκέφτηκε πρώτα τον Berens, και μετά τον Litt. Όταν και οι δύο στάθηκαν ανένδοτοι μπροστά σε κάθε προσπάθεια του Μητροπολίτη να τους πείσει να αναστείλουν στις εβραϊκές διώξεις, λέγοντας ότι είχαν σαφείς εντολές από τα υψηλότερα κλιμάκια του Ράιχ, ο Μητροπολίτης υιοθέτησε πιο συγκαταβατικό τόνο για να κερδίσει, τουλάχιστον, λίγο παραπάνω χρόνο. Ο χρόνος ήταν κρίσιμος, ώστε να προλάβουν οι ιερείς της Ζακύνθου να εκδώσουν πλαστά χαρτιά που εμφάνιζαν τους Εβραίους ως Χριστιανούς, και ώσπου η Αντίσταση καταφέρει να τους μεταφέρει στα βουνά.

Ο εβραϊκός πληθυσμός του νησιού ειδοποιήθηκε άμεσα για τη θανάσιμη απειλή από το Δήμαρχο, τους ιερείς και τον ηγέτη της εβραϊκής κοινότητας Μωυσή Γάνη, από τους οποίους ενθαρρύνθηκε εναγωνίως να καταφύγει σε ορεινά κρησφύγετα. Σε περιπτώσεις Εβραίων που δεν πείθονταν, ειδικά όσων δεν είχαν ακόμα ενημερωθεί για όσα συνέβαιναν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, και εξακολουθούσαν να ζουν βάσει της ελπίδας και όχι του τρόμου, αναγκαζόταν να τους πείσει με τη βαρύτητα της παρουσίας του ο Χρυσόστομος – ένας θρησκευτικός ηγέτης μιας άλλης πίστης μεν, αλλά για τον οποίο οι Εβραίοι έτρεφαν μεγάλο σεβασμό.

Καθώς η διορία των 72 ωρών έληγε, με τη βοήθεια των ανταρτών μικρές ομάδες Εβραίων κατέφευγαν στα βουνά, σε αγροικίες ή παρεκκλήσια, κρατώντας πάνω τους μικρές τσάντες και ορισμένα πολύτιμα αντικείμενα και χρυσαφικά, για τις περιπτώσεις μεγάλης ανάγκης – περιπτώσεις που ενδεχομένως η επιβίωσή τους να έφτανε να κρινόταν από ένα αντάλλαγμα: για παράδειγμα, ενώπιον κάποιου δωσίλογου ή πληροφοριοδότη (που, συνήθως, έτσι κι αλλιώς προχωρούσε στην κατάδοση, ακόμα κι αν είχε λάβει το αντάλλαγμα για να μην το κάνει). Οι αντάρτες φρόντισαν να απαλλάξουν τα βουνά από την παρουσία τέτοιων στοιχείων, συνήθως με νυχτερινές ενέδρες επί τω έργω.

Η διάσωση των 275 ζακυνθινών Εβραίων

Καθώς ο ΕΛΑΣ και ο ΕΔΕΣ συμφώνησαν να συμπράξουν στα ζακυνθινά βουνά, σε περίπτωση που αποτύγχαναν οι προσπάθειές και συλλαμβάνονταν οι Εβραίοι του νησιού, για την απελευθέρωσή τους, πίσω στην πόλη της Ζακύνθου ο Χρυσόστομος και ο Δήμαρχος Καρρέρ επέμεναν στις διπλωματικές τους προσπάθειες. Όταν παρήλθαν οι 72 ώρες, οι δύο πήγαν στο γραφείο του Alfredo Litt για να του επιδώσουν τη λίστα με τους Εβραίους του νησιού, η οποία είχε μόνο δύο ονόματα: Χρυσόστομος Δημητρίου και Λουκάς Καρρέρ. «Εδώ είναι οι Εβραίοι σου», φέρεται να είπε ο Χρυσόστομος στον Litt, που γνώριζε πολύ καλά ότι η λίστα που περίμενε θα έπρεπε να είχε 275 ονόματα.

Ο Δήμαρχος Ζακύνθου την εποχή της Κατοχής, Λουκάς Καρρέρ, αντιτάχθηκε στους Γερμανούς με βαρύ προσωπικό ρίσκο: να μην γνωρίσει ποτέ το μοναδικό του παιδί, που τις μέρες εκείνες κυοφορούσε η σύζυγός του

Τη στιγμή εκείνη ο Μητροπολίτης Χρυσόστομος και ο Δήμαρχος Λουκάς Καρρέρ βρισκόταν κάτω από τις κάνες της πάνοπλης γερμανικής φρουράς του δωματίου, και με απόλυτη επίγνωση του εκτελεστικού αποσπάσματος που οι Γερμανοί επεφύλασσαν σε όσους επιχειρούσαν να κρύψουν Εβραίους. Ειδικά για τον Καρρέρ, αυτή η στιγμή συνέβαινε σε μια εποχή που η σύζυγός του ήταν σε προχωρημένη εγκυμοσύνη για το πρώτο, και μοναδικό τους, παιδί, το οποίο οι πιθανότητες να το γνωρίσει έμοιαζαν πια να είναι συντριπτικά εναντίον του.

Σύμφωνα με το βιβλίο του Διονύσιου Στραβόλαιμου, συζύγου της αδελφής του Χρυσόστομου, ο Μητροπολίτης μέσα στο δωμάτιο του Litt είπε στον Γερμανό διοικητή πως «σύμφωνα με τις διαταγές σας, μπορείτε να συλλάβετε εμένα κι όχι εκείνους, κι αν αυτό δεν σας ικανοποιεί, τότε θα σας δείξω πόσο κοντά είμαι σε αυτές τις αθώες εβραϊκές οικογένειες. Θα τις ακολουθήσω στη δραματική τους πορεία και μαζί τους θα εισέλθω στους θαλάμους αερίων και στα κρεματόρια».

Αντίθετα με τον οξύθυμο Berens, ως εκ θαύματος ο Litt φάνηκε συγκαταβατικός – ίσως σκεπτόμενος πονηρά ή ίσως από έναν ενδόμυχο θαυμασμό για το θάρρος των δύο Ελλήνων που κάθονταν απέναντί του. Τους είπε ότι καταλάβαινε τις προσπάθειές τους για τη διάσωση των Εβραίων του νησιού, και υποσχέθηκε να θέσει το θέμα στα υψηλά κλιμάκια της ναζιστικής διοίκησης. Ο Χρυσόστομος και ο Καρρέρ γνώριζαν πολύ καλά ότι αυτό κάλλιστα θα μπορούσε να ήταν ένα ψέμα, κι έτσι μετά από λίγες «αγωνιώδεις, απελπιστικές μέρες» και τις «πιο δύσκολες και εφιαλτικές στιγμές της ζωής τους», κατά τον Στραβόλαιμο, ο Χρυσόστομος πήρε μια ακόμα πιο εξωφρενική πρωτοβουλία: να στείλει προσωπική επιστολή στον Αδόλφο Χίτλερ.

Ο Μητροπολίτης θύμιζε στον δικτάτορα τη συνάντησή τους το 1924 -τότε που ήταν φοιτητής στο Μόναχο- και τις απόψεις που αντάλλαξαν, και τον εκλιπαρούσε να μην προχωρήσει στη σύλληψη των Εβραίων της Ζακύνθου. Φυσικά, ο Χρυσόστομος κατηγορήθηκε από τους συντοπίτες του για μια ακροβασία πολύ μεγάλου ρίσκου, ικανή από μόνη της να επιφέρει γερμανικά αντίποινα, όμως θεωρούσε ότι η αδράνεια σήμαινε βέβαιο θάνατο για τους Εβραίους τους νησιού.

Καθώς οι Εβραίοι είχαν διαφύγει στα βουνά, και φυσικά δεν υπήρχε κανείς να εκτελέσει την γερμανική διαταγή που ακούστηκε από τα μεγάφωνα της πόλης για συγκέντρωσή τους στο Δημαρχείο, οι στρατιώτες της Βέρμαχτ ξεκίνησαν τις εφόδους και τις πυρπολήσεις σε σπίτια Χριστιανών της πόλης της Ζακύνθου, αρχικά από την παραλία κι έπειτα εισχωρώντας στις συνοικίες. Έπειτα, κλιμάκωσαν τις στρατιωτικές τους επιχειρήσεις στα βουνά. Και όλοι γνώριζαν τι αποτέλεσμα είχαν αυτές στα βουνά της ηπειρωτικής Ελλάδας: σφαγιασμοί κατά την έφοδο, εκτελεστικά αποσπάσματα με συνοπτικές διαδικασίες, και πυρπόληση όλου του χωριού.

Οι γερμανικές διμοιρίες στους ορεινούς χωματόδρομους

Σε όσους κρύβονταν και σε όσους έκρυβαν τους πρώτους, η είδηση ότι φάνηκαν γερμανικές μηχανοκίνητες διμοιρίες στους μακρινούς χωματόδρομους έπεφτε ως κεραυνός εν αιθρία. Οι πρώτοι είχαν ακούσει τι σήμαινε απέλαση: στοίβαγμα σε φορτηγά βαγόνια 70-75 ατόμων, με πολύ μικρά παράθυρα κλεισμένα με ξύλινα καλύμματα, με ένα βαρέλι νερό και ένα για τις φυσικές τους ανάγκες για ταξίδι άγνωστο πόσων ημερών, χωρίς φαγητό, χωρίς καμία ιδέα που πηγαίνεις, και με μια εφιαλτική βεβαιότητα για τη μοίρα που σε περιμένει εκεί.

Ίσως, πολύ λίγοι, να είχαν μάθει από Έλληνες που γύρισαν από τη Γερμανία, όπως ο φοιτητής φαρμακευτικής Ερκάνας Τσεζάνα, περί στρατοπέδων συγκεντρώσεως, κρεματορίων, ανθρώπινης στάχτης που πλανιόταν στον αέρα ή φρικτών ιατρικών πειραμάτων. Ή να είχαν από κάπου ακούσει για το Άουσβιτς-Μπίρκεναου, ένα τερατώδες οικοδόμημα 3 στρατοπέδων, 36 υποστρατοπέδων, βιομηχανικών εγκαταστάσεων και 160 χιλιάδων έγκλειστων.

Όμως, δεν θα μπορούσαν να είχαν ακούσει για την τύχη του τρένου 19 ή του τρένου 21. Το τρένο 19 υποδέχθηκε στη ράμπα υποδοχής του Άουσβιτς τη δεύτερη εβδομάδα του Απριλίου του 1944 ο Δρ. Γιόζεφ Μένγκελε. Αφού επέλεξε 320 άνδρες και 328 γυναίκες για τη δική του «έρευνα», όλοι οι υπόλοιποι επιζώντες επιβάτες στάλθηκαν αμέσως στο θάλαμο αερίων -όπου είχε πια τελειοποιηθεί η μέθοδος θανάτωσης με το δηλητηριώδες αέριο Τσικλόν Μπε (Zyklon B), ένα ζιζανιοκτόνο αποτελεσματικότερο από το μονοξείδιο του άνθρακα- και μετά κάηκαν στα κρεματόρια.

Στο τρένο 21, οι επιβάτες του δεν είχαν ούτε νερό ούτε τρόφιμα για 27 ημέρες, ξεκινώντας από την Αθήνα και μέχρι να φτάσουν στο Άσουβιτς. Ο Milkos Nyiszli, ένας Ούγγρος Εβραίος παθολόγος που επελέγη από τον Δρ. Μένγκελε για το ρόλο του ιατροδικαστή, περιγράφει τη μέρα που το τρένο 21 έφτασε στο πολωνικό κολαστήριο: «Όταν έφτασαν στη ράμπα του Άουσβιτς, οι πόρτες άνοιξαν αλλά δεν βγήκε κανείς έξω. Οι μισοί άνθρωποι ήταν ήδη νεκροί, και οι άλλοι μισοί σε κώμα. Όλο το κονβόι, χωρίς καμία εξαίρεση, στάλθηκε άμεσα στο κρεματόριο νούμερο 2».

Για όσους διασώζονταν από την άμεση θανάτωση, τους περίμενε συνήθως η κατάρρευση υπό τις κακουχίες, την εξάντληση ή τον εσκεμμένο υποσιτισμό της αναγκαστικής εργασίας, ή μια σφαίρα κάποιου φρουρού για τη μη υπακοή σε μια γερμανική διαταγή που δίνονταν είτε σε γερμανική, είτε σε πολωνική, είτε στη γερμανοεβραϊκή γλώσσα Γίντις. Και οι πιο πολλοί Έλληνες Εβραίοι δεν μιλούσαν καμία από αυτές.

Πίσω στη ζακυνθινή επαρχία, η Μαβίνα Μεσίνα, που τη βάφτισαν εν μία νυκτί Βαρβάρα Σταυρίδου, θυμάται: «Ήμασταν σαν πρόσφυγες στα βουνά. Καταφέραμε να μείνουμε ζωντανοί διότι κινούμασταν διαρκώς από χωριό σε χωριό, πάντοτε κρυβόμασταν, κυρίως σε υπόγεια ή αποθήκες φρούτων. Αισθανόμασταν σαν εγκληματίες που είχαμε δραπετεύσει από τη φυλακή. Ήταν πολύ άσχημη εμπειρία. Ζούσαμε σε διαρκή φόβο».

Και για όσους έκρυβαν τους Εβραίους ο τρόμος της τιμωρίας δεν ήταν μικρότερος: για τους Έλληνες Χριστιανούς το παράπτωμα επίσειε σύλληψη, φυλάκιση, εκτελεστικό απόσπασμα τώρα ή αργότερα σε κάποια αντίποινα, ή πυρπόληση της οικίας έστω και με την υποψία ότι σ’ αυτήν βρήκε καταφύγιο έστω και προσωρινά ένας Εβραίος. Για τους ιερείς, η τιμωρία θα ήταν ο απαγχονισμός σε ελαιόδεντρο.

Πίσω στην πόλη, ο Χρυσόστομος, μετά το γράμμα προς τον Χίτλερ, μπορούσε εύκολα να φανταστεί ότι ακόμα κι αν ο Φύρερ απαντούσε, ίσως η απάντησή του να ήταν ψευδής ή παραπλανητική. Κι όταν η απάντηση από την Ανώτατη Διοίκηση του Γ’ Ράιχ ήρθε, και ανέφερε ότι οι Εβραίοι της Ζακύνθου θα παρέμεναν υπό την προσωπική ευθύνη του Μητροπολίτη και του Δημάρχου, ο Μητροπολίτης δεν παρασύρθηκε από το κύμα δημόσιου ενθουσιασμού: παρέμεινε υποψιασμένος μήπως αυτό ήταν ένα κόλπο των Γερμανών να βγάλουν τους Εβραίους από τις κρυψώνες.

Έτσι, όλος ο εβραϊκός πληθυσμός της Ζακύνθου έμεινε κρυμμένος στα βουνά του νησιού – κίνηση που αποδείχθηκε σοφή, καθώς ο αντικαταστάτης του Litt τον Αύγουστο του 1944, ένας αιμοσταγής δολοφόνος, θα έσπευδε να τελειώσει ό,τι ο Litt είχε αφήσει στη μέση, με το εβραϊκό ζήτημα. Ο Χρυσόστομος, όταν κλήθηκε, του απάντησε ότι η πόλη δεν έχει κανέναν Εβραίο διότι όλοι κρύβονται στα βουνά, ενώ ο Καρρέρ διέφυγε από το νησί.

Έτσι κι αλλιώς, η παρουσία του νέου διοικητή ήταν μόλις λίγων ημερών. Οι Γερμανοί έχασαν τον πόλεμο, και αυτός ήταν ο μόνος ελληνικός εβραϊκός πληθυσμός που διασώθηκε στην ολότητά του. Πίσω από τις αρπαγές, τις πυρπολήσεις, την αβάσταχτη τρομοκρατία και τις μαζικές καταστροφές που έκαναν οι Γερμανοί στο νησί φεύγοντας, στις 4-10 Σεπτεμβρίου ‘44, κρυβόταν η ικανοποίηση μιας αδιανόητης νίκης.

«Life Will Smile»: Η σύνδεση του 1943 με το 2017

Μεταπολεμικά, οι ιστορίες της Ζακύνθου άρχισαν να αποκαλύπτονται: για τον Μωυσή, ένα βρέφος το οποίο κράτησε στο χωριό Γιουλέικα μια Χριστιανή μητέρα καθώς η οικογένειά του αναγκάστηκε να διαφύγει, για την μη κατάδοση ούτε ενός Εβραίου στα βουνά, ή για την άρνηση των κατοίκων της πόλης της Ζακύνθου να δεχθούν ως δωροδοκία από τους Γερμανούς κάποια εβραϊκή περιουσία.

Η εφημερίδα Hasman έγραψε πως «η εβραϊκή κοινότητα όλου του κόσμου διαπίστωσε με τη μεγαλύτερη ικανοποίηση αυτές τις πράξεις των ηρωικών τέκνων της Ελλάδας, των οποίων οι πνευματικές αξίες εξακολουθούν να θέτουν το παράδειγμα του πολιτισμού και του ανθρωπισμού».

«Η κληρονομιά που άφησε το γεγονός αυτό στις μελλοντικές γενιές των Ζακυνθινών ήταν ιερή, υψηλή και σπουδαία», έγραψε ο  Δ. Στραβόλαιμος, και λίγες μέρες πριν γίνει (στις 7/10) στην πόλη της Ζακύνθου η πρώτη προβολή του αμερικανικής παραγωγής ντοκιμαντέρ «Life Will Smile», ο παραγωγός της, κινηματογραφιστής Στήβεν Πριόβολος, λέει: «Τα συμπεράσματα [που αναδεικνύει το ντοκιμαντέρ], καθώς προχωρούμε με το μοντάζ, γίνονται όλο και πιο σημαντικά, και πιο σύγχρονα. Η ιστορία μας έγινε μεν στη Ζάκυνθο το 1943, αλλά είναι μια ιστορία που σήμερα ο κόσμος χρειάζεται να την ακούσει. Αν έβλεπες στον κόσμο της τότε Ζακύνθου πέντε Χριστιανούς και πέντε Εβραίους, δεν θα ήξερες ποιος είναι ο Χριστιανός και ποιος ο Εβραίος. Στην κοινωνία αυτή δεν έπαιζε κανένα ρόλο.

»Ήταν μια αγαπημένη κοινωνία, όπου πρόσεχε ο ένας τον άλλον, και ζούσαν στον ίδιο βράχο για αιώνες. Δεν τους ένοιαζε ποιος πήγαινε στη Συναγωγή και ποιος στην Εκκλησία. Αυτό είναι πολύ σημαντικό σήμερα, που υπάρχει τέτοιος διχασμός μεταξύ θρησκειών, και απόψεων, και τόσος φόβος που αντί να κοιτάξουμε πίσω στον εαυτό μας και να δούμε τι μπορούμε να αλλάξουμε για εμάς, τοποθετούμε το πρόβλημα κάπου αλλού και το πρόβλημα δεν λύνεται, αντίθετα επιδεινώνεται».

Ο Έλληνας Εβραίος Χαΐμ Κονσταντίνι ήταν 10 ετών όταν μπήκαν οι Γερμανοί στο νησί, το 1943. Στα 84 χρόνια του, στις 7 Οκτωβρίου θα είναι στη Ζάκυνθο -μαζί με 12 μέλη της οικογένειάς του- για να δει σε πρώτη προβολή το ντοκιμαντέρ του παιδικού του βιώματος, που ο ίδιος αφηγείται

Σ’ αυτό το νέο ντοκιμαντέρ της ζακυνθινής κατοχικής ιστορίας, κεντρικό πρόσωπο είναι ο Χαΐμ Κονσταντίνι, Έλληνας Εβραίος της Ζακύνθου, που το 1943 ήταν 10 ετών. «Το δεκάχρονο παιδί», συνεχίζει ο Πριόβολος, «δεν καταλαβαίνει διαφορά μεταξύ Χριστιανού, Εβραίου, ή λευκού και μαύρου – όλοι άνθρωποι είναι. Και έχουν όλοι τις ίδιες ανάγκες. Ένα μεγάλο μέρος του ανθρώπινου πληθυσμού αυτό το έχει ξεχάσει σήμερα.

»Στην Αμερική ο ρατσισμός που επιδεικνύεται κυρίως από λευκούς Αμερικανούς έχει να κάνει με δικούς τους ενδόμυχους φόβους, τους οποίους τους φορτώνουν στους ώμους των μειονοτήτων, θεωρώντας ότι εκεί βρίσκεται το πρόβλημα. Επειδή δεν μπορούν να αντιμετωπίσουν τη δική τους ζωή και να λύσουν τα δικά τους προβλήματα, μεταφέρουν μέρος των προβλημάτων τους σε άλλους ανθρώπους. Κάτι τέτοιο θεωρώ ότι συνέβη και στη Γερμανία πριν το β’ παγκόσμιο πόλεμο, όπου οι Γερμανοί είχαν μεγάλα οικονομικά προβλήματα. Ο Χίτλερ είπε στους Γερμανούς ότι έφταιγαν οι Εβραίοι, που φυσικά δεν έφταιγαν εκείνοι, αλλά αντίθετα με υγιείς επιχειρήσεις βοηθούσαν στην ανάπτυξη της γερμανικής οικονομίας στο Μεσοπόλεμο.

»Το ίδια συμβαίνει τώρα στην Αμερική, με τους μετανάστες από το Μεξικό ή από άλλες χώρες, στις οποίες έχουν κλείσει τα σύνορα. Αν δεις στην Αμερική τι ζωή κάνουν η μετανάστες, που μπορεί να είναι στον αγρό ή κηπουροί, να εργάζονται σε ηλικία 65 ετών από τις έξι το πρωί ως τις οκτώ το βράδυ… – ποιος Αμερικανός θα κάνει αυτή τη δουλειά; Αυτοί οι άνθρωποι βοηθούν την αμερικανική οικονομία, και ο μέσος Αμερικανός δεν βλέπει τη μεγάλη εικόνα. Δεν είναι ούτε μορφωμένος, ούτε ενημερωμένος για να καταλάβει ότι το πρόβλημα δεν είναι εκεί – του έχει πει κάποιος ότι αυτό είναι το πρόβλημα.

Εικόνες από το ντοκιμαντέρ «Life Will Smile», το οποίο το 2018 αναμένεται να ακολουθήσει μια μεγάλου μήκους ταινία -μυθοπλασίας, αλλά βασισμένη στα γεγονότα της κατοχικής Ζακύνθου- με το όνομα «Zante»

»Κι επειδή είναι εύκολο να δείχνεις τον άλλον, αντί να πεις τι μπορείς να κάνεις εσύ για να λύσεις το πρόβλημά σου, το κάνει όλος ο κόσμος. Είναι καθαρά θέμα μόρφωσης. Στη Ζάκυνθο αυτή ήταν η διαφορά: οι κάτοικοί της πίστευαν ότι είναι όλοι ίδιοι. Στο γκέτο, όπως είχαν ονομάσει οι Ιταλοί την εβραϊκή συνοικία, έμεναν και Χριστιανοί. Αυτό είναι μόρφωση, και το είχε η Ζάκυνθος».

Κατά τη Δρ. Nechama Tec, επιζήσασα του Ολοκαυτώματος και Κοινωνιολόγο, η θαρραλέα, αλτρουιστική συμπεριφορά των ανθρώπων είναι αποτέλεσμα της άρνησης -σε επίπεδο ακόμα και περιθωριοποίησης- του ατόμου να υποκύψει σε μαζικές κατευθυνόμενες συμπεριφορές, στην αυτονομία του να δρα σύμφωνα με τις πεποιθήσεις του και ασχέτως των εξωτερικών πιέσεων, στη διαρκή του αφοσίωση να βοηθά τους αδύναμους και στην αντίληψη της διάσωσης ως αναγκαίας αντίδρασης σε εξωτερικές συνθήκες και όχι ως πράξης ηρωισμού.

Ίσως η αναγκαιότητα όλων αυτών να είναι ξανά σήμερα σημαντική όσο ήταν στην κατοχική Ευρώπη του β’ παγκοσμίου πολέμου. Όμως, η φράση του Edmund Burke ότι «το μόνο που είναι απαραίτητο για να θριαμβεύσει το κακό είναι οι καλοί άνθρωποι να μην κάνουν τίποτα», σίγουρα είναι.

«Δύο είναι τα πιο σημαντικά, από τα μωρά ως τους γέρους», συνεχίζει ο Πριόβολος. «Να νιώθουμε αγάπη, και να νιώθουμε ασφάλεια. Με αυτά τα δύο για όλους τους ανθρώπους, στο βάθος των πραγμάτων, όλα τα υπόλοιπα περνούν σε δεύτερη μοίρα. Ελπίζω αυτό το μήνυμα να περάσει στο ντοκιμαντέρ. Μένοντας ενωμένη, η κοινότητα του νησιού πέτυχε κάτι πρωτοφανές σε ολόκληρη την κατεχόμενη Ευρώπη. Όλη η Ευρώπη ήταν στα γόνατα. Το ότι στη σκοτεινότερη περίοδο της Ευρώπης έγινε αυτό στην Ελλαδίτσα και στο νησί της Ζακύνθου, για μένα αυτό είναι ένα μαγικό, τεράστιο μήνυμα. Στη Ζάκυνθο υπήρχε αγάπη και ασφάλεια».

Το ντοκιμαντέρ από τη σκοπιά ενός επιζώντα

Ο Στήβεν Πριόβολος επέλεξε να αναπτύξει το ντοκιμαντέρ «Life Will Smile» από τη σκοπιά του Χαΐμ Κονσταντίνι, διότι «τη στιγμή που ο Χαΐμ μας άνοιξε την πόρτα του (σ.σ. στο σπίτι του στο Τελ Αβίβ, το 2013), διαπίστωσα ότι ήταν από τους πιο λαμπερούς ανθρώπους που έχω γνωρίσει στη ζωή μου. Ήταν τότε 80 χρονών, και με την ενέργεια και το χαμόγελό του και με τον τρόπο που άρχισε να διηγείται τις ιστορίες του, μέσα σε πέντε λεπτά είχα γυρίσει στον Greg [Pappas, πρόεδρο του Greek America Foundation] και του είπα ότι αυτό είναι το ντοκιμαντέρ μας – ήθελα να πει την ιστορία μέσα από όσα είχαν δει τα μάτια του ένας από τους Εβραίους της Ζακύνθου. Τότε, στα γεγονότα της Ζακύνθου, ήταν παιδί 10 χρονών.

»Και κάτι ακόμα: έχει τόση αγάπη για τη ζωή, είναι τόσο καλόκαρδος και τόσο δοτικός. Θα με λυπούσε ιδιαίτερα, ως άνθρωπο, να μην ήταν στη ζωή κάποιος σαν τον Χαΐμ Κονστανίνι επειδή οι Ναζί αποφάσισαν να εξολοθρεύσουν όλον τον εβραϊκό πληθυσμό. Όταν τον συναντήσεις από κοντά νιώθεις ότι άνθρωποι σαν αυτόν είναι δώρα για τον πλανήτη μας». Στην πρεμιέρα του ντοκιμαντέρ, την 7η Οκτωβρίου στη Ζάκυνθο, θα είναι παρόν και ο Χαΐμ Κονσταντίνι, μαζί με 12 μέλη της οικογένειάς του – οικογένειας που δημιουργήθηκε ενάντια στις πιθανότητες το ’43.

Ο σκηνοθέτης του ντοκιμαντέρ «Life Will Smile», Drey Kleanthous (αριστερά) της Nomadic Films, είναι γιος Ελληνοκύπριου. Σύμφωνα με τον Πριόβολο, «προσδίδει μια προσωπική φωνή που δεν τη βλέπεις και τόσο συχνά σε ντοκιμαντέρ, πια»

Το ντοκιμαντέρ είναι αγγλοαμερικανικής παραγωγής, της εταιρείας TerraMagma Pictures του Λος Άντζελες, στην οποία ο Πριόβολος είναι συνιδιοκτήτης, και της Nomadic Films που έχει βάσει στο Λονδίνο, του σκηνοθέτη Drey Kleanthous, γιου Ελληνοκύπριου. Έχει την υποστήριξη του Greek America Foundation και της Unesco Πειραιώς και Νήσων, που θεωρώντας το μέρος της ελληνικής κληρονομιάς «μέσα σε μία μέρα μας είχε δώσει το γράμμα με την υποστήριξή της». Μετά την πρώτη προβολή του στη Ζάκυνθο, θα προβληθεί σε φεστιβάλ σε όλον τον κόσμο και μετά ως video on demand, «ελπίζουμε στο Netflix, στο History Channel, μπορεί να ενδιαφέρει το Cosmote History, θα το στείλουμε στο Yad Vashem [Παγκόσμιο Κέντρο Μνήμης Ολοκαυτώματος] και θα κάνουμε και προβολές σε σχολεία», λέει ο Πριόβολος.

«Αποφασίσαμε να μην ζητήσουμε οικονομική βοήθεια», συνεχίζει, «επειδή στην Ελλάδα τα πράγματα είναι ιδιαίτερα πολύπλοκα, και η αλήθεια είναι ότι δεν θέλαμε κανείς να μας πει πώς θα το κάνουμε, πώς θα πούμε τα πράγματα ή να κόψουμε κάτι επειδή δεν συμφωνούμε πολιτικά, κοινωνικά, ιδεολογικά ή οτιδήποτε. Θέλαμε να το πούμε με τη δική μας ματιά. Ο Drey είναι εξαιρετικά ταλαντούχος, και προσδίδει μια προσωπική φωνή που δεν τη βλέπεις και τόσο συχνά σε ντοκιμαντέρ, πια».

Τα γυρίσματα του ντοκιμαντέρ έγιναν το Μάιο του 2016 με τον Χαΐμ Κονσταντίνι στο Τελ Αβίβ και τον Ιούνιο του 2016 με τον Χαΐμ στη Ζάκυνθο, αμέσως μόλις τελείωσαν οι αναπαραστάσεις της εποχής για τα γυρίσματα στο νησί. «Η στήριξη των ανθρώπων στο νησί ήταν φανταστική», συνεχίζει ο Πριόβολος. «Μας έδωσαν χώρους, ρούχα, αυτοκίνητα, ξενοδοχεία, γεύματα, σημεία για να κάνουμε γυρίσματα, δώρα για τους φιλοξενούμενούς μας. Στις αναπαραστάσεις συμμετείχαν άνθρωποι χωρίς αμοιβή, που άφησαν τις δουλειές τους ή πήραν τα παιδιά τους από το σχολείο. Η προσωπική μου εμπειρία της φιλοξενίας από τη Ζάκυνθο είναι καταπληκτική. Χωρίς τη βοήθεια του Δημήτρη Σκαλιστήρη και του Νίκου Πομώνη δεν ξέρω πόσο μακριά θα είχαμε φτάσει.

Σκηνές από τα γυρίσματα του ντοκιμαντέρ στη Ζάκυνθο, από τις εταιρείες TerraMagma Pictures του Λος Άντζελες και της Nomadic Films του Λονδίνου – και με την απλόχερη βοήθεια και την ανιδιοτελή συμμετοχή των κατοίκων του νησιού

»Ο Γιάνννης Ραψομανίκης είναι από τους πιο σημαντικούς Ζακυνθινούς που γνωρίσαμε. Η οικογένειά του ήταν από εκείνες που φύλαξαν Εβραίους. Και είπε ακριβώς τα ίδια που είχε πει ο Χαΐμ, από την πλευρά των Χριστιανών, ότι ‘ήμασταν σαν αδέρφια’, Χριστιανοί και Εβραίοι». Είναι πολύ πιθανόν αυτή να είναι η οικογένεια που φιλοξένησε τον Σαμολίνο Φόρτες, που σε συνέντευξή του που φιλοξενείται στο βιβλίο του Deno Seder, λέει: «Πήγαμε σ’ ένα μέρος που λέγεται Γιουλέικα και βρήκαμε την οικογένεια Ραψομανίκη. Ακόμα κλαίω για αυτούς, τόσο πολύ τους αγαπάω. Εκείνοι ήταν που μας έσωσαν. Μέχρι σήμερα, κάθε χρόνο, τους επισκέπτομαι και τους αγκαλιάζω. Τους φιλώ και με φιλούν κι εκείνοι».

«Zante»: Η ταινία μεγάλου μήκους του 2018

Μετά την πρώτη προβολή του ντοκιμαντέρ «Life Will Smile», η TerraMagma Pictures και η Nomadic Films θα ξεκινήσουν την αναζήτηση των επενδυτών και των ηθοποιών και έπειτα τα γυρίσματα της μεγάλου μήκους ταινίας με τίτλο «Zante», που προγραμματίζεται για το 2018. Θα είναι ταινία μυθοπλασίας, με σενάριο της Jorien Eva Klaver, βασισμένη στα αληθινά γεγονότα της κατοχικής Ζακύνθου.

Η εβραϊκή συνοικία της Ζακύνθου, πλήρως κατεστραμμένη από τους σεισμούς του Αυγούστου 1953. Ο πιο ισχυρός από αυτούς, έντασης 7,2 Ρίχτερ, ισοπέδωσε ολοκληρωτικά τα 27.659 από τα 33 χιλιάδες σπίτια της Ζακύνθου, Κεφαλονιάς και Ιθάκης, ενώ στην πρώτη ακολουθήθηκε από φωτιά πολυήμερης διάρκειας. Το πρώτο πλοίο ανθρωπιστικής βοήθειας που έφτασε, με εξοπλισμό, ιατρικές προμήθειες και φάρμακα, ήταν από το Ισραήλ. Μόλις το πλοίο έδεσε στο λιμάνι, ο Καπετάνιος του διάβασε ένα γράμμα στον στρατιωτικό ιατρό, Αναστάσιο Μαρίνο, που ανέφερε: «Οι εβραίοι της Ζακύνθου δεν ξεχάσαμε ποτέ το Δήμαρχο ή τον αγαπημένο τους Μητροπολίτη και όσα έκαναν για εμάς»

«Θα χτιστούν κάποιοι χώροι, θα κάνουμε κάποια CGI, και δεν περιμένουμε να βρούμε δρόμους σαν την εβραϊκή συνοικία της Ζακύνθου του 1943, διότι τόσο η συνοικία όσο και η πλειοψηφία των κτηρίων της πόλης καταστράφηκαν στο σεισμό του 1953. Για μια μεγάλου μήκους ταινία συνήθως υπάρχουν αυτά τα χρήματα», λέει ο Πριόβολος. «Είναι ταινία μυθοπλασίας βασισμένη στα γεγονότα αυτά, και από τα μάτια του Δημάρχου Καρρέρ, ο οποίος κατά την άποψή μου είναι ο πιο ενδιαφέροντας χαρακτήρας όλων, επειδή ήταν εκείνος που έπρεπε να πάρει την απόφαση να βοηθήσει ή όχι τους Εβραίους σε μια εποχή που η γυναίκα του ήταν σε προχωρημένη εγκυμοσύνη στο πρώτο τους, και μοναδικό, παιδί. Και πήρε την απόφαση να σώσει τους 275 Εβραίους βάζοντας σε ρίσκο τον εαυτό του, την οικογένειά του και τους 35.000 Χριστιανούς.

»Οι πιο πολλοί αρχηγοί και διοικητές της Ευρώπης ακολούθησαν τον άλλο δρόμο, εγκαταλείποντας τους Εβραίους και προστατεύοντας τις οικογένειές τους, τις ζωές τους και την πλειοψηφία. Ο Καρρέρ μέχρι τη στιγμή εκείνη θα έλεγες ότι ήταν βολεμένος ενώ άλλοι πεινούσαν παραπάνω, αλλά -έκανε αυτό που λέμε- ‘διάλεξε τις μάχες του’. Και τη στιγμή που είχε να δώσει τη μεγαλύτερη μάχη της ζωής του, έκανε το πιο σωστό που θα μπορούσε να κάνει κανείς, και που έκαναν ελάχιστοι αρχηγοί στην Ευρώπη. Κι αυτό τον κάνει πολύ ξεχωριστό.

Κατάθεση στεφάνου στη Ζάκυνθο, λίγα χρόνια μετά το τέλος του πολέμου, από τον Δήμαρχο Λουκά Καρρέρ. Πίσω του διακρίνεται ο Μητροπολίτης Χρυσόστομος

»Κι εκτός αυτού, ο Καρρέρ και ο Χρυσόστομος, ενώ προφανώς χρειάστηκαν πολύ μεγάλο θάρρος για να δώσουν μια λίστα μόνο με τα δύο ονόματά τους στους Γερμανούς, ενέπνευσαν όλους τους 35 χιλιάδες άλλους ανθρώπους για να κάνουν αυτό που έκαναν. Για μένα αυτό λείπει πολύ από τον κόσμο μας σήμερα. Ο Τραμπ δεν βγήκε να πει πως όλο αυτό που έγινε στο Σάρλοτσβιλ πρόσφατα είναι λάθος. Δεν πρέπει να τίθεται καν υπό συζήτηση, κάτι τέτοιο. Το ότι δεν βγήκε αμέσως να πει ότι είναι λάθος δίνει δύναμη σε όσους ανήκουν στην Κου Κλουξ Κλαν ή θεωρούν τους εαυτούς τους ανώτερους.

»Είναι σημαντικό να ξέρεις ότι ο αρχηγός του κράτους, και ο ισχυρότερος άνθρωπος στη γη, βγαίνει και λέει ότι αυτό είναι λάθος – τελεία. Η ευθύνη που έχουν οι πολιτικοί αρχηγοί σήμερα είναι τεράστια, και πιστεύω ότι δεν την έχουν πάρει όσο σοβαρά θα έπρεπε», καταλήγει ο Πριόβολος. «Ουσιαστικά ο Καρρέρ και ο Χρυσόστομος δίνοντας τη λίστα μόνο με τα δύο δικά τους ονόματα αυτό έκαναν – με το δικό τους τρόπο, και με ιδιαίτερη δύναμη, είπαν ανοιχτά στους Ναζί, που ήταν ο φόβος κι ο τρόμος όλης της Ευρώπης, ότι είμαστε όλοι ένα».

Στις 7 Νοεμβρίου 1978 ο Λουκάς Καρρέρ τιμήθηκε με τον τίτλο του «Δίκαιου των Εθνών», που θέσπισε μεταπολεμικά το κράτους του Ισραήλ για τους «υψηλόφρονες δίκαιους που έθεσαν σε κίνδυνο τη ζωή τους για να σώσουν Εβραίους», αψηφώντας τον κίνδυνο βαρύτατης τιμωρίας ή θανάτου. Το τίτλο το εκλιπόντος από το 1958 Χρυσόστομου παρέλαβε η αδελφή του. Μέχρι το 2012, στην Ελλάδα είχε αποδοθεί αυτός ο τίτλος τιμής σε 320 ανθρώπους

Πηγές

-Mark Mazower, «Στην Ελλάδα του Χίτλερ. Η Εμπειρία της Κατοχής» (Αλεξάνδρεια, 1994)

-Deno Seder, «Miracle at Zakynthos» (Philos Press, 2014)

-Dionysios Stravolemos, An Act of Heroism – A Justification; The Saving of the Jews of Zakynthos During the Occupation (Athenai, Zakynthos, 1988)

-Τώνης Λυκουρέσης, «Το Τραγούδι της Ζωής» (Ντοκιμαντέρ, 2002)

-Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδας (www.jewishmuseum.gr)

-Yad Vashem, Παγκόσμιο Κέντρο Μνήμης Ολοκαυτώματος (www.yadvashem.org)

-Yitzchak Kerem, «The Role of Greek Righteous Gentiles in the Rescue of Greek Jews in the Holocaust», Gesher, Bridge, The Official Journal of The Council of Christians & Jews, Vol. 1, No. 4 (Οκτώβριος 1994).

-Στήβεν Πριόβολος / TerraMagma Pictures (Συνέντευξη, Σεπτέμβριος 2017)