ΒΥΘΙΣΤΗΚΑΜΕ ΣΤΟ CYCLADIC BLUES- ΕΚΕΙ ΠΟΥ Η MARLENE DUMAS ΞΑΝΑΣΧΕΔΙΑΖΕΙ ΤΟ ΣΩΜΑ

Τα έργα της διάσημης καλλιτέχνιδας Marlene Dumas είχαμε την ευκαιρία να δούμε στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, που παρουσιάζει την πρώτη έκθεσή της σε μουσείο στην Ελλάδα υπό τον τίτλο “Marlene Dumas: Cycladic Blues”.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός πως η Marlene Dumas επέλεξε προσωπικά τα έργα της που περιλαμβάνονται στην έκθεση, ενώ παράλληλα επέλεξε και τα δεκατέσσερα αρχαιολογικά αντικείμενα μέσα από τις αρχαιολογικές συλλογές του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης, που παρουσιάζονται συνδυαστικά – την επιμέλεια της έκθεσης υπογράφει ο ανεξάρτητος επιμελητής Douglas Fogle σε στενή συνεργασία με την ίδια την καλλιτέχνιδα.

Περπατώντας στην έκθεση “Marlene Dumas: Cycladic Blues”, το μάτι σου συναντά τα σαράντα και πλέον έργα της, που γεμίζουν το Μέγαρο Σταθάτου με ένταση, πάθος και σφοδρές συναισθηματικές φορτίσεις. Κάθε πίνακας, κάθε έργο σε χαρτί, αποτελεί μια τολμηρή και αλλόκοτα όμορφη αναπαράσταση του ανθρώπινου σώματος, με τις τελευταίες τρεις δεκαετίες της καλλιτεχνικής της παραγωγής να συγκλίνουν σε αυτή την εκρηκτική συλλογή. Η Dumas δεν φοβάται να προκαλέσει και να αναδείξει την ευθραυστότητα, την αίσθηση του πόνου και τη δύναμη της ανθρώπινης ύπαρξης.

Η μεγάλη αίθουσα του ισογείου σου δημιουργεί την αίσθηση ότι εισέρχεσαι σε έναν άλλο κόσμο, έναν κόσμο γεμάτο σκιά και φως, έναν κόσμο όπου το σώμα παίρνει σχήμα και αποδομείται. Εκεί, κυριαρχούν τα δύο μεγάλου μεγέθους έργα της καλλιτέχνιδος, το Old (2025) και το Phantom Age (2025), τα οποία δημιουργήθηκαν ειδικά για την έκθεση. Αυτά τα έργα είναι γεμάτα ένταση και δυναμική, σαν να αναπαριστούν την πάλη του χρόνου, την αντίσταση στο σώμα και τη ζωγραφική. Η μπογιά κυλά πάνω στους καμβάδες, σαν να ακολουθεί τη ροή της βαρύτητας, του τυχαίου και της πρόθεσης της καλλιτέχνιδας, δημιουργώντας έτσι μια εξαιρετικά ζωντανή αίσθηση.

Η σύνδεση των έργων αυτών με την αρχαιότητα γίνεται με ένα γλυπτό του 2ου αιώνα π.Χ., την “Ηλικιωμένη Γυναίκα της Αγοράς”, το οποίο απεικονίζει μια γυναίκα προετοιμαζόμενη για μια διονυσιακή γιορτή. Οι πίνακες της Dumas παρουσιάζουν διαφορετικές προοπτικές αυτής της αρχαίας εικόνας και αναδεικνύουν τη συνεχιζόμενη αναζήτηση της καλλιτέχνιδος για το αέναο ταξίδι της αντίστασης στο χρόνο και στη φύση του ανθρώπινου σώματος. Εδώ, το παρελθόν συναντά το παρόν, και η αρχαία εικόνα επανασυστήνεται με μια σύγχρονη ματιά, πλημμυρισμένη από συναισθήματα και ιστορίες που είναι ακριβώς τόσο επίκαιρες όσο ήταν και χιλιάδες χρόνια πριν.

Η δημιουργία της Marlene Dumas αποπνέει μια έντονη αίσθηση ανθρωπιάς και πληρότητας, ακόμη και όταν ασχολείται με τα πιο δύσκολα και προκλητικά θέματα. Η καλλιτέχνις, μέσω της τεχνικής της, καταφέρνει να αποτυπώσει την ανθρώπινη εμπειρία σε όλη της την ένταση, μέσα από μικρές, σχεδόν ανεπαίσθητες κινήσεις του πινέλου, που αποκαλύπτουν το ίχνος της ανθρώπινης αφής. Η ζωγραφική της δεν είναι απλώς ένα παιχνίδι με το χρώμα και τη φόρμα, αλλά ένα συνεχές, ζωντανό έργο τέχνης που συνδέει το χθες με το σήμερα, την παραδοσιακή τέχνη με τις σύγχρονες ανάγκες έκφρασης και αναστοχασμού.

Το χέρι της Marlene Dumas μεταμορφώνεται σε εργαλείο που φέρνει στην επιφάνεια τις πιο βαθιές ανθρώπινες συναισθηματικές καταστάσεις. Από τα πορτρέτα των ατόμων μέχρι τις γεωμετρικές συνθέσεις των σωμάτων και των τμημάτων τους, η καλλιτέχνις δημιουργεί έναν οπτικό κόσμο που αποπνέει την ένταση του ανθρώπινου βίου, με τη χρήση των ευτελών, αλλά εκφραστικών μέσων της λαδομπογιάς.

Τα πρόσωπα, οι κορμοί, και τα σώματα στα έργα της αποτυπώνουν την ανθρώπινη ύπαρξη σε μια συνεχιζόμενη διαδικασία αποδόμησης και ανασύνθεσης, φέρνοντας στο προσκήνιο τη δύναμη και την αδυναμία του ανθρώπινου σώματος, την αναγκαιότητα της ύπαρξης και την παροδικότητά της.
Στην έκθεση, το έργο 50+ (2010-2018), που κάνει πρεμιέρα στη συγκεκριμένη παρουσίαση, προσφέρει μια άλλη διάσταση της τέχνης της Dumas. Σ’ αυτό, η καλλιτέχνιδα εστιάζει στο κεφάλι μιας ώριμης γυναίκας, το οποίο είναι ριγμένο προς τα πίσω σε μια ασαφή, αλλά έντονη έκφραση αγωνίας ή ακόμα και χαράς. Αν και το έργο είναι μικρής κλίμακας, η ένταση και η δύναμή του είναι αδιαμφισβήτητα.

Εμπνευσμένο από τη μεγεθυμένη καρτ-ποστάλ του ρωμαϊκού αντιγράφου ενός σημαντικού ελληνιστικού γλυπτού, το έργο απεικονίζει μια ηλικιωμένη γυναίκα που κραδαίνει μια κανάτα κρασιού, έτοιμη να συμμετάσχει σε μια διονυσιακή γιορτή. Η αναφορά στον Διόνυσο, τον θεό της έντασης και της μέθης, προσδίδει στην εικόνα μια αίσθηση αβέβαιης ζωτικότητας και αντίστασης στο πέρασμα του χρόνου, υπενθυμίζοντας τις συνεχείς εντάσεις και τις αντιφάσεις της ανθρώπινης ύπαρξης.

Ένα από τα έργα που προσωπικά με συγκίνησαν ήταν το “Glass Tears” (for Man Ray) (2008). Εδώ η Dumas αποδεικνύει την αναγνώριση του ρόλου της φωτογραφίας στην πρακτική της, καθώς κάθε σχεδόν πίνακας της καλλιτέχνιδας έχει ως πηγή κάποια φωτογραφία.

Η φωτογραφία Glass Tears (1932) του σουρεαλιστή καλλιτέχνη Man Ray, στην οποία η γυναίκα εμφανίζεται με γυάλινα δάκρυα, είναι για τη Dumas το σημείο εκκίνησης αυτής της έντονης ζωγραφικής πρακτικής, η οποία εξιστορεί την πολιτιστική ιστορία των δακρύων και της ανθρώπινης έκφρασης του πόνου.
Ο θάνατος, με τη μορφή του ανθρώπινου προσώπου, είναι μια σταθερή παρουσία στα έργα της Dumas, που συνεχώς στοιχειώνει την καλλιτεχνική της δημιουργία. Αυτό το πρόσωπο δεν είναι μόνο το σχήμα που παρακολουθεί το πέρασμα του χρόνου, αλλά και η ίδια η έκφραση της ανθρώπινης ύπαρξης, η οποία στέκεται απέναντι στη βασανιστική, καταδιωκτική και αδιάκοπη κίνηση του ενσώματου χρόνου προς το αναπόφευκτο τελικό του σημείο.

Ιδιαίτερα τα έργα “Cycladic Blues” (2020) και “Skull (as a House)” (2007) καθώς αναδεικνύουν την ενασχόληση της καλλιτέχνιδος με τη θνητότητα και την αέναη αντίθεση μεταξύ ζωής και θανάτου.
Στο “Cycladic Blues”, η Dumas εμπνέεται από ένα πρωτοκυκλαδικό ειδώλιο, δημιουργώντας έναν κοντινό, τοτεμικό χαρακτήρα με εκφραστική απλότητα. Οι τρεις αδιόρατες κινήσεις της μπογιάς σχηματίζουν μάτια και στόμα που εκφράζουν μελαγχολία, τοποθετώντας το έργο σε ένα φάσμα μεταξύ κωμωδίας και τραγωδίας, όπου το ανθρώπινο άγγιγμα δίνει ζωή σε ένα βουβό, πιθανώς ταφικό γλυπτό.

Το “Skull (as a House)”, το “κρανίο ως σπίτι” συμβολίζει την έννοια του θανάτου ως αέναο κύκλο ζωής και θνητότητας. Η εικόνα του κρανίου λειτουργεί ως αναγεννησιακό memento mori, ενώ ταυτόχρονα η απεικόνιση του σώματος ως “σπίτι” αναδεικνύει την κατοίκηση του ανθρώπινου σώματος ως όριο μεταξύ εσωτερικού και εξωτερικού κόσμου. Παρά τη μελαγχολία και την απεικόνιση του θανάτου, το έργο αποπνέει ζωή και αντίσταση στον εκφυλισμό, αναδεικνύοντας τον ενθουσιασμό της ύπαρξης και την αντίφαση της φθοράς.

Μία συνδιαλλαγή ανάμεσα στο τότε και το τώρα

Γενικότερα, όλη η περιήγηση στο ισόγειο και στον πρώτο όροφο του Μεγάρου Σταθάτου είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα, καθώς τα ζωγραφικά έργα της συνδιαλέγονται με δεκατέσσερις αρχαιότητες από τις συλλογές του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης, δημιουργώντας έναν διάλογο που φέρνει στο προσκήνιο τις πανανθρώπινες αξίες και έννοιες γύρω από τη ζωή, τον έρωτα, τη μητρότητα και το φύλο. Αυτή η συνύπαρξη έργων παρελθόντος και παρόντος δεν είναι απλώς μια συνάρτηση μορφών και υλικών, αλλά μια συναισθηματική και φιλοσοφική ανταλλαγή.
Οι αρχαιότητες που παρουσιάζονται είτε ενέπνευσαν τη Dumas είτε έρχονται να ενισχύσουν την αφαιρετική διάσταση της σύγχρονης τέχνης της, προσφέροντας στον επισκέπτη την ευκαιρία να διαλογιστεί πάνω στη διαχρονία των ανθρώπινων θεμάτων και στην ταυτόχρονη σύγκλιση αυτών με τη σύγχρονη εποχή.

Ο άξονας της οικογένειας

Η οικογένεια αποτελεί έναν επαναλαμβανόμενο και συγκινησιακά φορτισμένο άξονα στο έργο της Marlene Dumas. Αυτό γίνεται φανερό στο έργο “Helena” (1992), ένα από τα πρώιμα και πιο ισχυρά πορτρέτα της κόρης της στην παιδική ηλικία.

Στα έργα όπως το Helena Michel (2020), το Shèrkènt and Eden (2020) και το Helena and Eden (2020), η Dumas αποτυπώνει στιγμές της οικογενειακής ζωής, εστιάζοντας στις σχέσεις της με την κόρη, τον γαμπρό και τον εγγονό της. Τα πορτρέτα της εγκύου κόρης της, του γαμπρού και του εγγονού της αποπνέουν στοργή και τρυφερότητα, ενώ συνάμα καταγράφουν τη φυσική πορεία της ζωής, με την καλλιτέχνιδα να δημιουργεί μια εγκάρδια αγκαλιά γύρω από τη ζωή της και τους αγαπημένους της ανθρώπους, αποτυπώνοντας αυτή την προσωπική, συναισθηματική σύνδεση στην τέχνη της.

Σεξ, γέννηση, γήρανση και θάνατος

Η Dumas έχει καταφέρει να αποτυπώσει την ένταση αυτών των θεμάτων, δημιουργώντας πίνακες που συνδυάζουν την αισθητική και την έντονη συναισθηματική φόρτιση.

Για παράδειγμα, στο έργο Leather Boots (2000), η καλλιτέχνιδα αναπαριστά μια φωτεινή φιγούρα που αποπνέει δύναμη και επιθυμία. Στο High Heeled Shoes (2000), η γονατιστή φιγούρα, φωτισμένη με chiaroscuro, ενσαρκώνει την ένταση του σεξουαλικού στοιχείου, ενώ στο Dorothy D-Lite (1998), η ακουαρέλα της παραμορφωμένης και ονειρικής φιγούρας αποδίδει την αίσθηση του φαντάσματος, αναμιγνύοντας το πραγματικό και το φαντασιακό.

Τα έργα αυτά βασίζονται σε φωτογραφίες Polaroid που τράβηξε η ίδια η Dumas και αποτυπώνουν χορεύτριες στριπτίζ στο Άμστερνταμ. Τα σώματα αυτών των γυναικών την εντυπωσίασαν και αποτέλεσαν την πηγή έμπνευσης για τη δημιουργία αυτών των έντονων και φορτισμένων συναισθηματικά έργων, όπου το σώμα και η επιθυμία εκτίθενται με πρωτότυπο και τολμηρό τρόπο. Όπως έχει πει η ίδια, «δεν έχει τόσο να κάνει με τη φανέρωση υποδυόμενων ρόλων ή να κάνει τους πλούσιους να φαίνονται βρώμικοι ή τους διάσημους να μοιάζουν καθημερινοί άνθρωποι— είναι μια απογύμνωση σε αυτό το μελαγχολικό σεξαπίλ που κάνει τα επώνυμα των ανθρώπων να εξαφανίζονται και τα μικρά τους ονόματα, πλασματικά».

Το σχέδιο

Το σχέδιο αποτέλεσε έναν από τους πιο καθοριστικούς παράγοντες στην καλλιτεχνική πορεία της Marlene Dumas και αναδεικνύεται έντονα στην έκθεση Marlene Dumas: Cycladic Blues, η οποία περιλαμβάνει πάνω από είκοσι έργα σε χαρτί. Αυτά τα έργα εκτείνονται σε δύο δεκαετίες και αποπνέουν μια έντονη αίσθηση δυναμικής απλότητας, όπου οι ρευστές γραμμές μελανιού της Dumas μοιάζουν να ακολουθούν έναν μοναδικό τρόπο σκέψης.

Τα σχέδιά της δεν είναι απλώς γεωμετρικά ή απεικονιστικά, αλλά αποτυπώνουν κατακερματισμένα χαρακτηριστικά του ανθρώπινου σώματος — πλάτη, κορμό, λαιμό, κεφάλι — που μερικές φορές μετακινούνται από το τραγικό στο κωμικό, δημιουργώντας μια σύγκρουση συναισθημάτων και αντιφάσεων. Αυτές οι εικόνες θυμίζουν ταραγμένες καταστάσεις ύπαρξης ή παραπέμπουν σε δραματικές και ισχυρές βιβλικές σκηνές, όπως στο Give me the Head of John the Baptist (1992), μια εγκατάσταση με δεκαεπτά σχέδια που φαίνεται να αντλεί έμπνευση από την ιστορία της Σαλώμης και του Ιωάννη του Βαπτιστή.

Στα έργα αυτά, η καλλιτέχνιδα δείχνει πως η γραμμή, η φόρμα και το σώμα μπορεί να παραβιάσουν τα όρια του αισθητού και του πραγματικού, αποδίδοντας μια ένταση που αναδεικνύει τις αντιφάσεις της ανθρώπινης ύπαρξης, τονίζοντας τη σύνδεση του καλλιτεχνικού της κόσμου με τη βιβλική παράδοση και την τραγωδία.

Ποια είναι η Marlene Dumas

Γεννημένη το 1953 στο Κέιπ Τάουν κατά τη διάρκεια του Απαρτχάιντ στη Νότια Αφρική, έχοντας όμως ζήσει και εργαστεί στο Άμστερνταμ επί σχεδόν πενήντα χρόνια, η Dumas έχει αφιερώσει την εικαστική της καριέρα στην εξερεύνηση των ανθρώπινων καταστάσεων που ορίζονται από τη βία, το πένθος και τη μελαγχολία μέχρι τη χαρά και την τρυφερότητα.

Το έχει κάνει ξανά και ξανά χρησιμοποιώντας το ανθρώπινο σώμα ως θέμα σε εκθέσεις σε μουσεία σε ανά τον κόσμο όπως το Palazzo Grassi στη Βενετία (2022), το Musée d’Orsay στο Παρίσι (2021), η Tate Modern στο Λονδίνο (2015), το Μουσείο Stedelijk στο Άμστερνταμ (2014) και το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης στη Νέα Υόρκη (2008).

Η έκθεση Marlene Dumas: Cycladic Blues συνοδεύεται από έγχρωμη έκδοση με κείμενα της καλλιτέχνιδας και του Douglas Fogle. Πρόκειται για συνέκδοση των εκδόσεων Roma Publications στο Άμστερνταμ και του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης Marlene Dumas: Cycladic Blues