Αγώνας δρόμου για να σωθούν οι θησαυροί της Γάζας

Σε έναν αγώνα δρόμου προκειμένου να διασώσουν χιλιάδες ιστορικούς θησαυρούς της Λωρίδας της Γάζας έχουν επιδοθεί αρχαιολόγοι, εθελοντές και μέλη ανθρωπιστικών οργανώσεων.

Λίγο πριν την έναρξη της χερσαίας επιχείρησης του Ισραήλ για την κατάληψη της Γάζας, ο κορυφαίος αρχαιολόγος της Γάζας, Φαντέλ αλ-Οτόλ, ενημερώθηκε πως ο ισραηλινός στρατός προειδοποιούσε ότι επρόκειτο να χτυπήσει έναν πύργο που φυλούσε χιλιάδες ιστορικούς θησαυρούς. Έπειτα από πιέσεις, το Ισραήλ δέχθηκε να δώσει περιθώριο μίας ημέρας για εκκένωση, και ο Φαντέλ μαζί με άλλους καθοδήγησαν εξ αποστάσεως Παλαιστίνιους εθελοντές και εργαζόμενους ανθρωπιστικών οργανώσεων προκειμένου σώσουν ό,τι μπορούν.

Παλεύοντας με τον χρόνο, μετέφεραν με έξι φορτηγά με αρχαιολογικά αντικείμενα – συμπεριλαμβανομένων εύθραυστων κεραμικών, ψηφιδωτών και σκελετών αιώνων – σε ασφαλέστερο σημείο μέσα στην βομβαρδισμένη πόλη. Ορισμένα αντικείμενα είχαν ήδη υποστεί ζημιές από προηγούμενους βομβαρδισμούς και διαρρήξεις στον χώρο φύλαξης, αλλά ο Φαντέλ είχε αφήσει τα ευρήματα συσκευασμένα και καταγεγραμμένα με προσοχή στα ράφια.

Υπολογίζει ότι το 70% του περιεχομένου της αποθήκης του ισογείου απομακρύνθηκε με επιτυχία. Όμως όλα τα αντικείμενα που έμειναν πίσω καταστράφηκαν όταν οι ρουκέτες ισοπέδωσαν το 13ώροφο κτίριο αλ-Καουθάρ την Κυριακή. Οι Ισραηλινές Ένοπλες Δυνάμεις (IDF) δήλωσαν ότι στόχευαν «υποδομή τρομοκρατών της Χαμάς». Αργότερα ανέφεραν ότι τα στρατεύματά τους κινούνται προς το κέντρο της Πόλης της Γάζας, ξεκινώντας την κύρια φάση της επιχείρησης για την πλήρη κατάληψή της.

«Είμαι τόσο λυπημένος. Η καρδιά μου ραγίζει», έγραψε ο Φαντέλ σε πρόσφατο μήνυμά του, σύμφωνα με το BBC. «Ποτέ δεν μου πέρασε από το μυαλό ότι θα καταστρέφονταν αρχαιολογικοί χώροι, μουσεία και αποθήκες».

Οι θησαυροί της Γάζας που χάθηκαν

Η ιστορία της Λωρίδας της Γάζας χρονολογείται πάνω από 5.000 χρόνια. Στην αρχαιότητα, ήταν ένα σημαντικό λιμάνι στις ακτές της Μεσογείου – ένας πολυσύχναστος εμπορικός δρόμος μεταξύ Αιγύπτου, Συρίας και Μεσοποταμίας. Το 332 π.Χ. την πολιορκεί ο Μέγας Αλέξανδρος. Το 1799, πέρασε από εκεί ο Ναπολέων.

Η μικρή αυτή περιοχή, όπως την ξέρουμε σήμερα, έχει φιλοξενήσει πολλούς πολιτισμούς, όπως τους Χαναναίους, Αιγύπτιους, Φιλισταίους, Ασσυρίους, Πέρσες, Έλληνες, Εβραίους Ασμοναίους, Ρωμαίους, Χριστιανούς Βυζαντινούς και Μουσουλμάνους Μαμελούκους και Οθωμανούς. Όλοι άφησαν το αποτύπωμά τους.

Αυτή η ζωντανή πολιτιστική κληρονομιά θεωρείται από πολλούς Παλαιστίνιους ως κεντρικό στοιχείο της ταυτότητάς τους. Παρά τα δεινά σχεδόν δύο χρόνων πολέμου, κάποιοι παραμένουν αφοσιωμένοι στη διάσωση του παρελθόντος της Γάζας.

Ο Φαντέλ αλ-Οτόλ μεγάλωσε σε έναν από τους μεγάλους αστικούς προσφυγικούς καταυλισμούς της Γάζας, στον καταυλισμό Σατί. Από παιδί μαγευόταν από τα ευρήματα που ξέβραζε η θάλασσα κατά τη διάρκεια των χειμερινών καταιγίδων. «Όλα έγιναν τυχαία», λέει ο Φαντέλ αναπολώντας την καριέρα του. «Αποδείχθηκε ότι ζούσα δίπλα στον αρχαίο λιμένα της Ανθηδόνος». Κατά τη δεκαετία του 1990, στην εφηβεία του, ο Φαντέλ ακολούθησε μια ομάδα από τη Γαλλική Βιβλική και Αρχαιολογική Σχολή της Ιερουσαλήμ, η οποία πραγματοποιούσε ανασκαφές στην Ανθηδώνα, που χρονολογείται σχεδόν 3.000 χρόνια πριν.

Κατέληξε να εκπαιδευτεί στη Γαλλία, πριν επιστρέψει στην πατρίδα του για να ηγηθεί σημαντικών ανασκαφών, συμπεριλαμβανομένης αυτής στον Άγιο Ιλαρίωνα, ένα μοναστήρι στο κέντρο της Γάζας, το οποίο αναγνωρίστηκε πέρσι ως Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της Unesco. «Αγαπούσα τόσο πολύ να δουλεύω εκεί», λέει ο Φαντέλ. «Αντανακλά την πλούσια ιστορία και την κοινωνική ανεκτικότητα της Γάζας. Ο χώρος χτίστηκε τον 4ο αιώνα και ευημερούσε έως τον 7ο αιώνα. Κατά την ισλαμική περίοδο των Ομεϋαδών, Μουσουλμάνοι και Χριστιανοί ζούσαν εκεί μαζί.»

Για χρόνια, ο Φαντέλ προστάτευε την αποθήκη που διατηρούσε στη Γάζα η γαλλική σχολή. Περιλάμβανε σημαντικά ευρήματα από σχεδόν τρεις δεκαετίες τοπικών ανασκαφών. Τα τελευταία χρόνια, υπήρξαν συναρπαστικές ανακαλύψεις στην Εκκλησία του Αλ-Μπουρεΐτζ στο κέντρο της Γάζας και στο μεγαλύτερο ρωμαϊκό νεκροταφείο που έχει βρεθεί στην περιοχή, το Αρντ αλ-Μοχαρμπίν.

Όλα άλλαξαν στις 7 Οκτωβρίου 2023, όταν μαχητές της Χαμάς από τη Γάζα πραγματοποίησαν επίθεση πέρα από τα σύνορα στο Ισραήλ, σκοτώνοντας περίπου 1.200 άτομα. Η Χαμάς πήρε 251 ομήρους, από τους οποίους 48 κρατούνται ακόμη στη Γάζα, αν και πιστεύεται ότι μόνο 20 είναι ακόμη ζωντανοί.

Σε απάντηση, το Ισραήλ ξεκίνησε μαζικό βομβαρδισμό και χερσαία εισβολή. Σύμφωνα με το υπουργείο Υγείας της Χαμάς, έχουν σκοτωθεί έκτοτε περίπου 65.000 Παλαιστίνιοι.

Κατά τη διάρκεια του πολέμου, η Unesco δηλώνει ότι έχει επαληθεύσει ζημιές σε 110 θρησκευτικούς, ιστορικούς και πολιτιστικούς χώρους.

Στην Παλιά Πόλη της Γάζας, ο χαρακτηριστικός οκταγωνικός μιναρές του εμβληματικού Μεγάλου Τζαμιού Ομάρι – του μεγαλύτερου και παλαιότερου τεμένους στη Λωρίδα – έχει μείνει ένα σπασμένο απομεινάρι. Ο ισραηλινός στρατός (IDF) δήλωσε ότι στόχευσε «έναν άξονα σήραγγας και σήραγγα τρομοκρατών».

Κοντά του, το 700 ετών Κάσρ αλ-Μπάσα, γνωστό και ως παλάτι του Πασά, ένα από τα στολίδια της Γάζας, έχει βομβαρδιστεί και ισοπεδωθεί με μπουλντόζες. Τα τελευταία χρόνια λειτουργούσε ως μουσείο, και δεν είναι γνωστό τι συνέβη με τα χιλιάδες εκθέματα που περιείχε. Ο ισραηλινός στρατός (IDF) δήλωσε ότι δεν έχει πληροφορίες για στοχοποίηση του συγκεκριμένου χώρου.

Η είσοδος στην μεσαιωνική αγορά χρυσού, Σουκ αλ-Κισαρίγια, δέχθηκε άμεσο πλήγμα – με τον IDF να αναφέρει ότι επρόκειτο για «στρατιωτικό στόχο», ενώ το ανακαινισμένο παραδοσιακό χαμάμ αλ-Σάμρα δεν υπάρχει πλέον. Πιο βόρεια, ο αρχαιολογικός χώρος Αρντ αλ-Μοχαρμπίν έχει υποστεί ζημιές και έχει ισοπεδωθεί. Ο ισραηλινός στρατός ανέφερε πως στόχευσε «ένα στρατιωτικό συγκρότημα της Χαμάς που χρησιμοποιούνταν για επιχειρησιακούς σκοπούς».

Την τελευταία φορά που ήταν ασφαλές για ειδικούς να επισκεφθούν την βυζαντινή εκκλησία του 5ου αιώνα στην Τζαμπάλια, παρατήρησαν ότι το καταφύγιο που είχε κατασκευαστεί για την προστασία των υπέροχων ψηφιδωτών της είχε καταρρεύσει πάνω τους. «Η κατάσταση στη Γάζα είναι απελπιστική. Ο κόσμος ψάχνει απλώς κάτι να φάει και να πιει», παρατηρεί ο Φαντέλ, του οποίου η μεγαλύτερη κόρη και τα δύο μικρά εγγόνια παραμένουν στη Λωρίδα.

Ωστόσο, λέει ότι οι κάτοικοι νοιάζονται βαθιά για όλες αυτές τις απώλειες. «Κάθε μέρα δέχομαι δεκάδες τηλεφωνήματα από φίλους, απλούς ανθρώπους και γείτονες, που εκφράζουν τη λύπη τους γιατί είναι πολύ δεμένοι με αυτούς τους αρχαίους χώρους. Τους λέω πως, μόλις τελειώσει ο πόλεμος, θα αποκαταστήσουμε αυτούς τους τόπους και τα ευρήματα».

“Η Γάζα δεν είναι μόνο εικόνες βίας και απόγνωσης”

Το να είσαι αρχαιολόγος στη Γάζα δεν ήταν ποτέ εύκολο. Η Χαμάς έχει χτίσει οικιστικά έργα και στρατιωτικά στρατόπεδα πάνω σε αρχαιολογικούς χώρους – όπως το Τελ ες-Σακάν, έναν σπάνιο οικισμό της Εποχής του Χαλκού ηλικίας 4.500 ετών, και μια συναγωγή του 6ου αιώνα στην Πόλη της Γάζας.

Με ελάχιστο ελεύθερο χώρο, ταχύτατα αυξανόμενο πληθυσμό και κατεστραμμένη οικονομία, η ιστορία είχε χαμηλή προτεραιότητα. Ο Φαντέλ προσπάθησε με κάθε τρόπο να εξασφαλίσει υποστήριξη για την τοπική αρχαιολογία και βρήκε έναν σύμμαχο στον Γαλλοπαλαιστίνιο από την Πόλη της Γάζας, Τζεχάντ Αμπού Χασάν.

Ο Τζεχάντ εργάζεται για τη γαλλική ανθρωπιστική οργάνωση Première Urgence Internationale και δημιούργησε ένα πρόγραμμα με το όνομα Intiqal, εκπαιδεύοντας νεαρούς Παλαιστίνιους στη Γάζα ώστε να δουλέψουν σε ανασκαφές και ξεναγήσεις για το κοινό. Το πρόγραμμα υποστηρίζεται από το British Council – τον πολιτιστικό και εκπαιδευτικό οργανισμό του Ηνωμένου Βασιλείου – και τη Γαλλική Αναπτυξιακή Υπηρεσία (AFD).

Σε μια περίοδο όπου πάνω από το 70% των νέων αποφοίτων ήταν άνεργοι, ο Τζεχάντ είδε ότι το Intiqal είχε πραγματικό αντίκτυπο.

«Λάβαμε πολλές αιτήσεις και προτάσεις για εθελοντική εργασία, οπότε νιώθουμε πως η τοπική κοινωνία άρχισε να αναγνωρίζει τη σημασία της πολιτιστικής κληρονομιάς και ότι μπορούν να έχουν έναν ενεργό ρόλο σε αυτόν τον τομέα», θυμάται.

Τις τελευταίες ημέρες, η ομάδα του Intiqal συνεργάστηκε με εθελοντές από την Εκκλησία της Αγίας Οικογένειας για να διασώσει το περιεχόμενο της αρχαιολογικής αποθήκης της Πόλης της Γάζας. Είχαν προηγουμένως τοποθετήσει φύλακες στο σημείο και πραγματοποιούσαν τακτικούς ελέγχους, αφού ο ισραηλινός στρατός εισέβαλε στον χώρο στις αρχές του 2024 – με απελπισμένους Παλαιστίνιους να απογυμνώνουν τον χώρο από ράφια και κουτιά για καυσόξυλα.

Αυτή τη στιγμή, ο Τζεχάντ Αμπού Χασάν λέει πως η επιβίωση είναι η βασική προτεραιότητα των κατοίκων της Γάζας, αλλά πιστεύει ότι η πολιτιστική κληρονομιά μπορεί τελικά να αποτελέσει κεντρικό στοιχείο ενός μεταπολεμικού σχεδίου. «Θα πρέπει να ξεκινήσεις σχεδόν από το μηδέν, να ξαναχτίσεις και να πεις στον κόσμο ότι η Γάζα δεν είναι μόνο εικόνες βίας και απόγνωσης», λέει, «αλλά έχουμε πολιτισμό, έχουμε ιστορία, έχουμε ανθρώπους σε αυτή τη γη».

Τα τελευταία δύο χρόνια, κορυφαία διεθνή δικαστήρια έχουν ξεκινήσει έρευνες για φερόμενα εγκλήματα πολέμου που διαπράχθηκαν από τη Χαμάς και το Ισραήλ, τα οποία αρνούνται τις κατηγορίες. Η καταστροφή της πολιτιστικής κληρονομιάς ενός λαού είναι μέρος της εν εξελίξει προσφυγής στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης, όπου η Νότια Αφρική κατηγορεί το Ισραήλ για γενοκτονία· υπόθεση την οποία το Ισραήλ απέρριψε «με αποστροφή».

Η Σύμβαση της Χάγης του 1954, στην οποία είναι συμβαλλόμενα μέρη τόσο οι Παλαιστίνιοι όσο και οι Ισραηλινοί, υποτίθεται ότι προστατεύει πολιτιστικά μνημεία από τις καταστροφές του πολέμου. Αναγνωρίζεται πως τα μνημεία, οι αρχαιολογικοί χώροι και τα μουσεία αποτελούν κομμάτι της ιστορίας ενός λαού – τα θρησκευτικά και εθνοτικά νήματα που τον συνδέουν με έναν τόπο και συγκροτούν την ταυτότητά του.

Το Ισραήλ κατηγορεί τη Χαμάς για την καταστροφή σημαντικών ιστορικών τοποθεσιών. Ο ισραηλινός στρατός δήλωσε: «Η Χαμάς σκόπιμα ενσωματώνει στρατιωτικά μέσα σε περιοχές με πυκνό πληθυσμό – η Χαμάς ενήργησε και συνεχίζει να ενεργεί κοντά ή κάτω από πολιτιστικά μνημεία.»

«Ο IDF δεν επιδιώκει να προκαλέσει υπερβολική ζημιά σε πολιτικές υποδομές και διεξάγει επιθέσεις μόνο βάσει στρατιωτικής αναγκαιότητας. Σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο, δίνεται ιδιαίτερη προσοχή στην παρουσία ευαίσθητων χώρων», αναφέρει η ανακοίνωση.

«Αυτή η ευαισθητοποίηση είναι κεντρικό στοιχείο στον σχεδιασμό των επιχειρήσεων και καταβάλλεται κάθε δυνατή προσπάθεια για την ελαχιστοποίηση της ζημιάς σε πολιτικές υποδομές και σε αμάχους. Επιθέσεις με πιθανό κίνδυνο σε ευαίσθητες δομές περνούν από αυστηρή και πολυεπίπεδη διαδικασία έγκρισης.»

Οι θησαυροί που έμελλε να γλιτώσουν

Ένα παιχνίδι της μοίρας διασφάλισε τη διάσωση μιας ακόμη συλλογής εντυπωσιακών θησαυρών από το παρελθόν της Γάζας. Μια επιλογή εκθεμάτων παρουσιάζεται αυτή την περίοδο στο Ινστιτούτο του Αραβικού Κόσμου στο Παρίσι και χρησιμοποιείται για να αφηγηθεί την άγνωστη ιστορία της Γάζας ως μια όαση, ανοιχτή στον κόσμο, στο σταυροδρόμι πολιτισμών.

«Με όσα έχουν συμβεί, αποκτούν μια νέα συναισθηματική βαρύτητα», λέει η επιμελήτρια της έκθεσης, Ελοντί Μπουφάρ, στο BBC. Πλήθος αγγείων, αγαλμάτων, κιόνων και μικρών λυχναριών περιλαμβάνονται στα εκθέματα. Το επίκεντρο της έκθεσης είναι ένα τεράστιο ψηφιδωτό του 6ου αιώνα από μια εκκλησία, με ζώα και αμπέλια, το οποίο ανακαλύφθηκε όταν εργάτες άνοιγαν δρόμο στο Ντέιρ αλ-Μπάλαχ. Πολλά από τα εκθέματα είχαν σταλεί αρχικά στο Μουσείο Τέχνης και Ιστορίας της Γενεύης περίπου δύο δεκαετίες πριν, για μια έκθεση που διοργάνωσε η διεθνώς υποστηριζόμενη Παλαιστινιακή Αρχή. Σκοπός ήταν η χρηματοδότηση ενός νέου μουσείου στη Γάζα. Μετά την ανάληψη της εξουσίας από τη Χαμάς και το κλείσιμο των συνόρων της Γάζας, τα αντικείμενα εγκλωβίστηκαν και παρέμειναν σε αποθήκευση.

Ένας εύπορος επιχειρηματίας από τη Γάζα, ο Τζάουντατ Χουντάρι, είχε δωρίσει πολλά από τα εκθέματα.  Ως κατασκευαστής ακινήτων, εξήγησε στο βρετανικό δίκτυο πως η πλούσια συλλογή του προήλθε από ευρήματα εργατών του σε οικοδομές και από κομμάτια που πιάνονταν στα δίχτυα ψαράδων, συμπεριλαμβανομένου ενός εκλεπτυσμένου μικρού αγάλματος της Ελληνίδας θεάς Αφροδίτης που εκτίθεται τώρα στο Παρίσι.