Η αιματοβαμμένη 22α Ιουλίου 1943

Ανακοίνωσις περί των στρατιωτικών μέτρων εις Μακεδονίας.

«Διά στρατιωτικούς λόγους οφειλομένους εις την γενικήν πολεμικήν κατάστασιν και εξ αιτίας της πληγής των αντατών, της οποίας ο αντίκτυπος εκδηλούται καθημερινώς περισσότερον επί ζημία του ελληνικού πληθυσμού, κατέστη αναγκαία η ενίσχυσις των στρατευμάτων καοτχής εν Ελλάδα. Εν τω πλαισίων των μέτρων τούτων, την από στρατιωτικής απόψεως ασφάλειαν εις την περιοχήν ανατολικώς του ποταμού Αξιού -πλην της πόλεως Θεσσαλονίκης και των περιχώρων της- ανέλαβον βουλγαρικά στρατεύματα”

Αθηναϊκά Νέα, 14 Ιουλίου 1943

Οι επεμβάσεις της Βουλγαρίας στην Ανατολική Μακεδονία και Θράκη

Η ανακοίνωση των Αθηναϊκών Νέων, στις 14 Ιουλίου 1943, επιβεβαιώνει τον στρατιωτικό ρόλο της Βουλγαρίας στην Ανατολική Μακεδονία -όχι μόνο ως κατοχική δύναμη επίσημα αναγνωρισμένη από τους Γερμανούς αλλά και ως δύναμη ελέγχου του ντόπιου πληθυσμού για την καταστολή των αντάρτικων ενεργειών που έβαζαν σε κίνδυνο τη γερμανική κατοχή.

Οι Έλληνες κουβαλούσαν ήδη οδυνηρές αναμνήσεις από τη βουλγαρική επεκτατική πολιτική, πριν ακόμη βιώσουν τη φρίκη της Κατοχής στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Μία σύντομη ιστορική αναδρομή αρκεί για να θυμηθούμε τις θηριωδίες που υπέστη ο τοπικός πληθυσμός. Πριν από τη βουλγαρική κατοχή της περιόδου 1941–44, είχαν προηγηθεί δύο, ακόμη, περίοδοι βουλγαρικής κατοχής: η πρώτη κατά τον Α’ Βαλκανικό Πόλεμο και η δεύτερη στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Κατά τη δεύτερη αυτή φάση, οι Έλληνες των πόλεων και των χωριών υπέφεραν από διώξεις, λιμοκτονία, μαζικές ομηρίες, συλλήψεις, φυλακίσεις και σκληρά βασανιστήρια που επέβαλε η μυστική βουλγαρική αστυνομία και ο κατοχικός στρατός. Το τίμημα ήταν βαρύ: χιλιάδες Έλληνες έχασαν τη ζωή τους. Σύμφωνα με εκτιμήσεις, περίπου 42.000 Έλληνες ηλικίας 17 έως 60 ετών εκτοπίστηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης στη Βουλγαρία για καταναγκαστική εργασία. Από αυτούς, περίπου 12.000 δεν κατάφεραν ποτέ να επιστρέψουν ζωντανοί.

Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος. Αμέσως μετά την κατάρρευση της ελληνικής άμυνας, η Βουλγαρία προχώρησε στην κατάληψη και προσάρτηση της Ανατολικής Μακεδονίας και της Δυτικής Θράκης, συμπεριλαμβανομένων περιοχών όπως η Δράμα, οι Σέρρες, η Καβάλα, η Ξάνθη, η Θάσος και η Σαμοθράκη. Οι περιοχές αυτές χαρακτηρίστηκαν ως «Περιφέρεια Αιγαίου» και ενσωματώθηκαν διοικητικά στο βουλγαρικό κράτος στις 14 Μαΐου 1941.

Ακολούθησε μια συστηματική εκβουλγαριστική πολιτική: η ελληνική γλώσσα απαγορεύτηκε, οι ελληνικές αρχές και ιδιώτες εκτοπίστηκαν, διοικητικά και τοπωνυμικά στοιχεία άλλαξαν βίαια, ενώ χιλιάδες Βούλγαροι έποικοι εγκαταστάθηκαν στις περιοχές.

Τον Σεπτέμβριο του 1941, η εξέγερση της Δράμας πνίγηκε στο αίμα, με τον βουλγαρικό στρατό να εκτελεί από 360 έως και 1.600 άτομα ως αντίποινα.

Έως τα τέλη του 1942, πάνω από 100.000 Έλληνες είχαν εκδιωχθεί από τις ζώνες αυτές.

Καθώς οι Γερμανοί επεδίωκαν να απελευθερώσουν στρατεύματα για το Ανατολικό Μέτωπο εναντίον της Σοβιετικής Ένωσης, επέλεξαν να μεταφέρουν μεγαλύτερη ευθύνη κατοχής στους Βούλγαρους συμμάχους τους. Σχέδια για παράδοση επιπλέον εδαφών—όπως ο Έβρος, η Δυτική Θράκη και τμήματα της Μακεδονίας από τον Στρυμόνα ως τον Αξιό—άρχισαν να υλοποιούνται. Οι ανακοινώσεις στον Τύπο αποκάλυπταν ότι η ένταση του ελληνικού αντάρτικου ανάγκαζε τις γερμανικές δυνάμεις να κρατούν περισσότερα στρατεύματα καθηλωμένα στην Ελλάδα. Η προοπτική να παραχωρηθούν και η Δυτική Μακεδονία και η Θεσσαλονίκη στους Βουλγάρους πυροδότησε τη λαϊκή αγανάκτηση και κινητοποίησε τα αντιστασιακά δίκτυα.

Η μεγάλη διαδήλωση της 22ης Ιουλίου 1943 στην Αθήνα

Μετά τις 10 Ιουλίου 1943 και τη διάβρωση της Ιταλίας, οι Γερμανοί αναζήτησαν τρόπο αποφόρτισης του μετώπου, εξετάζοντας την επέκταση της επιχειρησιακής ευθύνης στους Βούλγαρους. Η είδηση ξεσήκωσε το ΕΑΜ και το ΚΚΕ, που κήρυξαν απεργία–διαδήλωση στις 13 και κυρίως στις 22 Ιουλίου, με στόχο την αποτροπή παράδοσης της κεντρικής Μακεδονίας.

Νωρίς το πρωί της 22ας Ιουλίου, η πόλη της Αθήνας είχε νεκρώσει: κλειστά μαγαζιά, έντονο αστυνομικό και στρατιωτικό πογκρόμ, βαριές περιπολίες, τανκ και πολυβόλα στις Πανεπιστημίου, Ομήρου, Κοραή, μαζί με ιταλικό ιππικό που επιτέθηκε στο πλήθος των διαδηλωτών. Από όλες τις συνοικίες πλήθος κόσμου βαδίζει προς το κέντρο, από τα Σεπόλια, το Περιστέρι, τον Κολωνό, το Μεταξουργείο, από τις ανατολικές συνοικίες. Από την Λεωφόρο Κηφισίας κατεβαίνουν οι ανάπηροι με τα καροτσάκια τους.

Το ΕΑΜ κινητοποίησε μεταξύ 100.000–300.000 (ή ακόμα και 400.000 σύμφωνα με κάποιες πηγές) ανθρώπους από Ομόνοια, Μοναστηράκι, Εξάρχεια, Πειραιά, Λεωφόρο Κηφισίας, κ.ά. .

Η πορεία επιχείρησε να σπάσει τους φραγμούς στη διασταύρωση Πανεπιστημίου–Ομήρου και να φτάσει στη βουλγαρική πρεσβεία στη Ρηγίλλης, φωνάζοντας συνθήματα όπως «Όχι στην επέκταση» και «Έξω οι Βούλγαροι φασίστες» .

Οι κατοχικές δυνάμεις επέδραμαν, χρησιμοποιώντας πολυβόλα, τανκ, ιταλικά θωρακισμένα οχήματα. Άοπλοι διαδηλωτές τραυματίστηκαν ή σκοτώθηκαν από τανκ και πυρά.

Θα μείνουν στη συλλογική μνήμη:

• Παναγιώτα Σταθοπούλου (17χρονη ΕΠΟΝίτισσα): προσπάθησε να σταματήσει τανκ με το σώμα της, εμβολίστηκε, τραυματίστηκε ή σκοτώθηκε από το πλήρωμα .
• Κούλα Λίλη (19χρονη φοιτήτρια της Γαλλικής Ακαδημίας): αναρριχήθηκε στο τανκ και επιτέθηκε στον οδηγό με τακούνι, δέχθηκε πυρά και πέθανε ενώ πολεμούσε με θάρρος.
• Θωμάς Χατζηθωμάς: φοιτητής Πολυτεχνείου, προσπάθησε να σπάσει τον κλοιό των στρατιωτών/οχημάτων, να περάσει από το μπλόκο και να προχωρήσει, τραυματίστηκε θανάσιμα μπροστά στο Οφθαλμιατρείο.

Υπολογίζεται πως οι νεκροί ήταν περίπου 50 (άλλες πηγές αναφέρουν 15 με 30 νεκρούς) οι τραυματίες γύρω στους 300 και περισσότεροι από 500 ήταν οι συλληφθέντες.

Η πίεση αυτή της λαϊκής αντίστασης ανάγκασε τη Γερμανία να ακυρώσει τα σχέδια επέκτασης της βουλγαρικής κατοχής -την παράδοση της Δυτικής Μακεδονίας- παγώνοντας το σχέδιο επ’ αόριστον.

Η διαδήλωση ανέδειξε το ελληνικό αντιστασιακό κίνημα ως ικανό να επιχειρεί μαζική πολιτική πράξη, παρά την βαριά απειλή καταστολής από πλευράς κατοχικών δυνάμεων.

Η κινητοποίηση της 22ης Ιουλίου 1943 ήταν κορυφαία στιγμή αντίστασης στην ελληνική Κατοχή. Συνδύασε πολιτικό στόχο -την αποτροπή της επέκτασης της βουλγαρικής ζώνης- με θυσίες από άοπλους πολίτες που αντιμετώπισαν με γενναιότητα τα όπλα της κατοχικής δύναμης. Η αυθόρμητη και καλά οργανωμένη δράση του ΕΑΜ-ΕΠΟΝ απέδειξε ότι μια λαϊκή διαμαρτυρία μπορεί να ανατρέψει καίριες πολιτικές αποφάσεις, αφήνοντας βαθύ αποτύπωμα στην ιστορική μνήμη της Αντίστασης.