Η φιλία μέσα από την τέχνη μπορεί να αλλάξει τον κόσμο

Δεν θα αποφύγω τον πειρασμό να ξεκινήσω παρατηρώντας ότι το υπό συζήτηση εγχείρημα είναι εξαιρετικά δύσκολο, έως αδύνατο, δημιουργεί όμως συνθήκες αλλαγής του κόσμου τουλάχιστον των συμμετεχόντων στη Τέχνη αλλά και των συνοδοιπόρων τους!

Θα αναρωτηθείτε ίσως τι δουλειά έχω εγώ, ένας τεχνοκράτης, να επιθυμώ να αλλάξω τον κόσμο με τη φιλία μέσα από την Τέχνη. Ο πρώτος λόγος είναι ότι πολλά χρόνια τώρα ισχυρίζομαι ότι για την αλλαγή της γκρίζας καθημερινότητας απαιτείται να επαναφέρουμε στην ημερήσια διάταξη την «ουτοπία». Τουλάχιστον αυτό θα είναι διασκεδαστικότερο από τα spreads, τα ομόλογα και το ΔΝΤ.

Ο δεύτερος λόγος θα φανεί σε λίγο. Πρέπει όμως πρώτα να προσδιορίσουμε γιατί πρέπει σώνει και καλά να αλλάξει ο κόσμος.

Ο αιώνας που τελείωσε πριν 14 χρόνια ήταν ο αιώνας που διέσπασε το άτομο, ερεύνησε το υποσυνείδητο, τεμάχισε τα genes και κλωνοποίησε το πρόβατο.  Εφηύρε τα πλαστικά, τα microchips, τα αεροπλάνα, τους πυραύλους, τα ραντάρ, τους δορυφόρους,  τις τηλεοράσεις, τους Ηλεκτρονικούς Υπολογιστές και τις ατομικές βόμβες.  Ανέτρεψε τις ιδέες μας για τη λογική, τη γλώσσα, τη γνώση, τα μαθηματικά, τα οικονομικά, ακόμα και για το χώρο και τον χρόνο.  ‘Όμως και παρόλα αυτά, βλέπουμε οι σημερινοί μέσοι άνθρωποι της Παγκόσμιας Δημοκρατίας δύο αντιφατικές εικόνες:

Από τη μία η τεχνολογία θριαμβεύει. Ο ψυχρός πόλεμος τελείωσε. Το παγκόσμιο προϊόν αυξάνεται. Οι επικοινωνίες εκμηδενίζουν τις αποστάσεις μεταξύ κρατών και ανθρώπων.

Από την άλλη μύγες τρώνε τα πρόσωπα των παιδιών στην Αφρική. Το αίμα από τους πολέμους στη Σερβία κόντεψε σχετικά πρόσφατα να κατηφορίσει ως την χώρα μας.  Τα δάση του Αμαζονίου αφανίζονται. Πυρηνικές εκρήξεις σκίζουν και πάλι τα σπλάχνα της γης και βρικολακιασμένα μηνύματα Εθνικής καθαρότητας τα σπλάχνα της κοινωνίας. Πολυκέφαλο σηκώνεται το τέρας του νεοναζισμού, του ρατσισμού, του εθνικισμού. Αμφίβολης νομιμότητας επιδιώξεις τείνουν να υποκαταστήσουν αρχές του διεθνούς δικαίου και τους διεθνείς οργανισμούς. Ανεργία, παιδεία που χρηματίζεται, αμοραλισμός και απογοήτευση καθηλώνουν τους νέους. Ο Μεγάλος Αδελφός σκίζει κατά βούληση και χωρίς να δίνει λογαριασμό σε κανένα τις διεθνείς συμφωνίες που για να συνταχθούν χρειάστηκαν δύο Παγκόσμιοι Πόλεμοι και δεκάδες άλλοι.

Παράλληλα, λόγω των ασύλληπτων καθημερινών αλλαγών και της ταχύτητας με την οποία συμβαίνουν πλέον όλα, μας είναι δύσκολο να αντιληφθούμε και να αφομοιώσουμε τους κανόνες που διέπουν την ζωή μας και νοιώθουμε να αποξενωνόμαστε όλο και περισσότερο από την δυνατότητα συμμετοχής μας στην κοινή προσπάθεια.

Τόσα λοιπόν γίνονται γύρω μας, όλο και χειρότερα. Σαράντα επτά χώρες του κόσμου έχουν κατά κεφαλήν εισόδημα λιγότερο από ένα δολάριο την ημέρα, κάτω από το όριο ύπαρξης, κι όμως το παγκόσμιο προϊόν αυξάνεται και επαρκεί τεχνικά για να θρέψει και τα 5.5 δις των κατοίκων της γης.

Ο φίλος-ήλιος γίνεται ήλιος-εχθρός από τη λαβωμένη ατμόσφαιρα, κι όμως η τεχνολογία θριαμβεύει.

Κάτι θα βρούμε, λέμε, θα αντέξουμε. ‘Όμως, ο θεός να μας φυλάει, φίλοι μου, να μη μας συμβούν όσα μπορούμε να αντέξουμε. Αυτό απαιτούν οι νέοι από μας να μην αφήσουμε «το αίμα τους αναίτια να γεράσει».

Να λοιπόν, που η κοινωνία της αφθονίας δεν είναι αναγκαία και ικανή συνθήκη για την αφθονία της κοινωνίας.  Ισχυρίζομαι λοιπόν πως η παρούσα οργάνωση της κοινωνίας και η οικονομική της διάρθρωση, δεν επιτρέπουν την απελευθέρωση του κόσμου από την απειλή του πολέμου, τη φτώχεια και τις αμετάκλητες καταστροφές της βιόσφαιρας.

Τι πρέπει λοιπόν να γίνει που να μπορέσει να φέρει μαζί του την αλλαγή προς το καλύτερο ;

Πως θα πορευθούμε σε ένα ταξίδι κοινό και «συμφωνημένο» ως προς τις βασικές του παραμέτρους, σ’ ένα ταξίδι ενορχηστρωμένο ίσως, μα και αυτόνομα προσανατολισμένο ;

Πως η τόσο άρτια πια τεχνολογικά επικοινωνία μας θα γίνει ζεστή αληθινή ηλιαχτίδα και όχι η απατηλή εικονική πραγματικότητα;

Πως η ασπίδα της Αθηνάς θα αποκρούσει το φαύλο δόρυ του ‘Άρη;

Πως θα μπορέσουμε δηλαδή να φτιάξουμε μαζί έναν κόσμο που να διέπεται από τις αρχές του Δικαίου, της Δημοκρατίας, του σεβασμού προς το περιβάλλον, της Ειρήνης και της συνεργασίας των Λαών.

Γι’ αυτό θα πω και πάλι.

Η ανθρωπότητα για την λύση των προβλημάτων της δεν έχει ανάγκη ούτε από δούλους ούτε από αφέντες αλλά από σκεπτόμενους ανθρώπους.

Είναι καιρός να απαλλαγούμε από τις πολύπλοκες υποκριτικές διαδικασίες που σκόπιμα μας εμποδίζουν να μετέχουμε ενεργά στην προσπάθεια για τη βελτίωση της ζωής μας.

Και αν οι πατέρες μας, που έκτισαν τόσους αιώνες πριν την Ακρόπολη δεν έλυσαν τα προβλήματα, ένα, σίγουρα, μας δίδαξαν.

Ότι η βασική μέριμνα, η αξία του μυαλού, η οποιαδήποτε εξέλιξη για να είναι πρόοδος πρέπει να έχει σαν στόχο την βελτίωση της ζωής και της ποιότητας του ανθρώπου.

Θα πρότεινα τρεις ιδέες για τη θεμελίωση αυτού που θα αποκαλέσω διαφωτισμό» του 21ου αιώνα, την αυτονομία, την παγκοσμιότητα και την «ανθρώπινη διάσταση» στις πράξεις μας.

Πως θα αναπτυχθούν αυτά; Για την αυτονομία ισχυρίζομαι ότι χρειάζεται να μελετήσουμε τη σημασία της αυτογνωσίας, κυρίως σε σχέση με την ύπαρξη της ιδιοσυγκρασίας, στη λήψη των αποφάσεων.

Οι προτιμήσεις μας δηλαδή δεν είναι πάντα ίδιες με τις ανάγκες μας, και οι φιλοδοξίες μας δεν είναι πάντα ίδιες με τα πράγματα που πιθανότερα θα μας οδηγούσαν σε μια καλή ζωή.

Η διανοητική μας δέσμευση στην ιδέα ότι όλοι οι άνθρωποι αξίζουν τα ίδια δικαιώματα και τις ίδιες ευκαιρίες είναι μόνο τόσο ισχυρή όσο και η συναισθηματική μας δέσμευση να το κάνουμε να συμβεί στην πράξη, ιδιαίτερα όταν αυτό σημαίνει να κάνουμε θυσίες οι ίδιοι. Αυτό δηλώνει την πραγματική παγκοσμιότητα, κατά την άποψή μου.

Στον ανθρώπινο χαρακτήρα των πράξεών μας τέλος, ζητώ απλά επανεγκαθίδρυση των ηθικών θεωρήσεων. Οι ερωτήσεις που αφορούν τη φύση της ανθρώπινης προόδου ασφαλώς εγείρουν ηθικά θέματα, εν τούτοις τις περισσότερες φορές τα σκεφτόμαστε με ρηχό ή χυδαία ωφελιμιστικό τρόπο. Πρέπει λοιπόν να δημιουργήσουμε νέους χώρους στους οποίους οι άνθρωποι θα διακηρύσσουν και θα διαπραγματεύονται τις ηθικές διαφορές τους.

Απαιτούνται λοιπόν πολιτικές για βαθειά εστίαση στη μείωση της δυστυχίας και της καταπίεσης, δίνοντας μεγαλύτερη προτεραιότητα στη φροντίδα και τη συμπόνια για τους άλλους και δίνοντας προνόμια ποιότητας ζωής σε οικογένειες και κοινωνίες, πέρα από τις υλικές απολαβές τους.

Αυτά, μαζί με το κεφαλαιώδες θέμα της περιβαλλοντικής προστασίας του πλανήτη, αποτελούν θέματα ευρύτατου πολιτικού προγράμματος που σήμερα δεν υπάρχει.

Μετά τις παραπάνω σκέψεις γίνεται τώρα φανερός ο δεύτερος λόγος του άρθρου  μου. Γιατί η φιλία μέσα από την τέχνη μπορεί να ικανοποιήσει τις παραπάνω ιδέες, τουλάχιστο για ευρύτατες ομάδες ανθρώπων.

Φιλία είναι η τάση να επιθυμείς ότι είναι καλύτερο για τον άλλο και διέπεται από ειλικρίνεια, αλληλοκατανόηση, φροντίδα και εμπιστοσύνη.

Είναι θετικός παράγων για αλλαγή του κόσμου, γιατί αν κάποιος πάει να κάνει κάτι κακό ο φίλος του του εξηγεί γιατί είναι κακό και δεν το κάνει. Δυστυχώς μελέτες δείχνουν ότι η ποσότης  και η ποιότης της φιλίας χάνεται σταδιακά από το 1985. Το 2006, 25% των Αμερικανών δεν είχαν φίλους και ο μέσος όρος των φίλων ανά πολίτη μειώθηκε από 4 σε 2. Το είδος των γνωριμιών μας σήμερα πολύ λίγο έχει να κάνει με εκείνη την «φιλία» που ο Αριστοτέλης ταξινομούσε ανάμεσα στις αρετές και για την οποία ο Κικέρων έγραψε ένα βιβλίο.

Τα κράτη ασφαλώς και δεν έχουν μόνιμους φίλους και μόνιμους εχθρούς, έχουν μόνο μόνιμα συμφέροντα.

Η τρίτη λέξη της περίφημης τριάδας της Γαλλικής Επανάστασης δεν είναι τυχαίο ότι είναι η «αδελφότης», δηλαδή η σφαίρα του να ανήκεις, να συνδέεσαι και να σχετίζεσαι, η σφαίρα μεταξύ του ανεξάρτητου ατόμου και του καταπιεστικού κράτους.

Η τέχνη είναι το σύνολο της ανθρώπινης δημιουργίας με βάση την πνευματική κατανόηση, η επεξεργασία και ανάπλαση κοινών εμπειριών της καθημερινής ζωής, σε σχέση με το κοινωνικό, πολιτισμικό, ιστορικό και γεωγραφικό πλαίσιο στο οποίο υπάγεται.

Τέχνη είναι το προϊόν ή η διαδικασία εθελοντικής και ελεύθερης διευθέτησης συμβολικών στοιχείων, κατά τρόπο που επηρεάζει τις αισθήσεις, τα συναισθήματα και τη διάνοια.

Η τέχνη γίνεται με πρόθεση να κινητοποιήσει σκέψεις και συναισθήματα. Είναι όχημα για την έκφραση και επικοινωνία συναισθημάτων και ιδεών, τρόπος διερεύνησης και εκτίμησης στοιχείων του κόσμου και της ζωής.

Η τέχνη υπάρχει σχεδόν από τη γένεση της ανθρωπότητας, πάντα ως πράξη έκφρασης αισθημάτων, σκέψεων και παρατηρήσεων. Βασίζεται στη χρήση ταλέντου και φαντασίας για τη δημιουργία αισθητικών στοιχείων, χώρων ή εμπειριών που μπορούν να μοιραστούν με άλλους ανθρώπους. Μπορεί να οδηγήσει σε επανάσταση ή απλά νέες αρχές ενάντια σε κατεστημένες αντιλήψεις.

Η τέχνη συχνά επιδιώκει να αρέσει και να συνδέει με το ανθρώπινο συναίσθημα. Διεγείρει αισθητικά ή ηθικά αισθήματα και είναι τρόπος επικοινωνίας αυτών των αισθημάτων. Διερευνά αυτό που λέγεται συνήθως «η ανθρώπινη συνθήκη» δηλαδή το τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος.

Οδηγεί σε νέες εκφράσεις της ανθρώπινης συνθήκης, θετικές ή αρνητικές, ατομικά ή συλλογικά ή και διερευνά τα όρια της συλλογικής ανθρώπινης ικανότητας.

Με τις παραπάνω παρατηρήσεις γίνεται φανερό νομίζω γιατί η φιλία μέσα από την Τέχνη έχει περισσότερες πιθανότητες να αλλάξει τον κόσμο από ότι, για παράδειγμα, η ουδέτερη επιστήμη.

Χτίζουμε φιλίες μέσω κοινών ενδιαφερόντων. Έτσι βρίσκουμε δημιουργικές διεξόδους, όπου μπορούμε να λάμψουμε και οι άνθρωποι να προσέξουν τα ταλέντα μας.

Οι καλλιτέχνες αντιλαμβάνονται καλύτερα τις λεπτές αποχρώσεις που έχει ο λόγος που σχετίζεται με τις ανθρώπινες σχέσεις και ιδίως με την αγάπη και τη φιλία.

Η συναισθηματική ταύτιση, μέσα από τα έργα τέχνης, είναι η συναισθηματική θεμελίωση για την παγκοσμιότητα ,επομένως χρειαζόμαστε να αναπτύξουμε μια μεγαλύτερη ικανότητα για παγκόσμια συναισθηματική ταύτιση μέσω της φιλίας, που θα καλλιεργήσει το σεβασμό στον συνάνθρωπο και στις ανθρώπινες αξίες.

Η τέχνη παράγει προϊόντα που ακολουθούν τους κανόνες του δημιουργού, δεν είναι δηλαδή ουδέτερη, γι’αυτό μπορεί και συνενώνει ανθρώπους έστω κι αν είναι διαφορετικοί, γιατί έχουν κοινό στόχο την προσπάθεια για ομορφιά.

Η επιστήμη είναι ουδέτερη. Κανείς δεν βρίζει για παράδειγμα τον Νεύτωνα όταν πέφτει ένα κεραμίδι στο κεφάλι του!

Ισχυρίζομαι λοιπόν ότι η πρόκληση για την αλλαγή του κόσμου μας έχει πολλά να κερδίσει από τη χρήση των συμβόλων της Τέχνης και τη φιλία που αυτά δημιουργούν. Αυτή είναι σήμερα η πρόκληση ολόκληρου του πολιτισμού των ανθρώπων: να εξελίξουμε δηλαδή τους όρους της παγκόσμιας συνύπαρξης αναδεικνύοντας τις αξίες μας μέσα από τα σύμβολα, που είναι πιο ανθεκτικά από τα γεγονότα.

Αυτή θα είναι ή δεν θα είναι η δική μας επανάσταση. Οι επόμενες γενιές θα μας κρίνουν για τις κατακτήσεις μας στη δημιουργία νέων οραμάτων στους νέους, ένα από τα οποία είναι η σύσφιξη της φιλίας μέσα από την Τέχνη.

Εφόσον οι εφήμερες πολιτικές κατευθύνσεις έρχονται και παρέρχονται, και ο πόλεμος και η ειρήνη, το δίκαιο και η αδικία διαδέχονται ο ένας την άλλη σε ένα τρομακτικό παιχνίδι διεθνών σχέσεων μεταξύ χωρών, αυτό που πραγματικά μετράει σε τελευταία ανάλυση είναι οι μάχες στο πεδίο των ιδεών, της τέχνης και των πολιτισμών που ουσιαστικά καθορίζουν την ταυτότητα των πολιτών αυτού του μοναδικού και πολύτιμου κόσμου μας. Έτσι η Τέχνη και η φιλία μέσα από την Τέχνη μπορεί να τον βελτιώσει.

* Ο Νίκος Μαρκάτος είναι Ομότιμος Καθηγητής ΕΜΠ, πρώην Πρόεδρος Σχολής Χημικών Μηχανικών ΕΜΠ,  πρώην Πρύτανης ΕΜΠ (1991-97), Senior Visitor στο Department of Applied Mathematics & Theoretical Physics του Πανεπιστημίου Cambridge και Fellow του Selwyn College του Πανεπιστημίου Cambridge (2002 – 2003), Visiting Professor University of Surrey (2001-2010).