ΨΕΥΤΙΚΕΣ ΕΙΔΗΣΕΙΣ: SHARE, SHARE ΚΑΤΙ ΘΑ ΜΕΙΝΕΙ

Από τον Χρήστο Αργύρη

Ξυπνάς πρωί Σαββάτου, φτιάχνεις καφέ και αράζεις με το tablet στον καναπέ. Ανοίγεις το Νews Feed σου και διαβάζεις: «Προ των πυλών, ο πιο κρύος χειμώνας της τελευταίας δεκαετίας», «Η γη σε μαύρο σκοτάδι για μια βδομάδα λίγο πριν από τα Χριστούγεννα- το επιβεβαιώνει η NASA», «Βέβαιος θεωρείται ένας σεισμός της τάξης των 6 Ρίχτερ μέσα στο Δεκέμβριο».

Αν είσαι τσακάλι στην αξιολόγηση της είδησης, γκουγκλάρεις λίγο με τους κατάλληλους όρους κι επιβεβαιώνεις ότι πρόκειται για τις συνήθεις διαδικτυακές μούφες. Αν, όμως, είσαι επιρρεπής στην αφομοίωση και –το χειρότερο- στη διακίνηση τέτοιου είδους πληροφοριών, μοιράζεσαι τα συνταρακτικά νέα, παρατάς την ταμπλέτα και αρχίζεις τα υπογλώσσια. Θα έβγαινες τώρα, ευχαρίστως, με τον πιτσιρικά μέχρι το πάρκο, αλλά στο νου σου έρχονται εικόνες οικογενειακής ανεμελιάς που διαταράσσονται βίαια από αέρος: την ώρα που ένα νήπιο τρέχει αδέξια στο γρασίδι, εμφανίζεται αετός, εφορμά κάθετα, γραπώνει το μικρό με τις νυχάρες του και το σηκώνει στους ουρανούς. Μπορεί να βούιξε ο κόσμος -μέχρι και στα δικά σου αυτιά έφτασε- ότι το συγκεκριμένο video ήταν hoax, φάρσα, καθαρή απάτη, αλλά, όσο να’ναι, ένα ψιλό μετατραυματικό στρες σου το άφησε. Είσαι λίγο πιο φοβισμένος τώρα τελευταία, είναι αλήθεια. Τι να φταίει… Πάλι καλά που έχεις το internet και βρίσκεις λύσεις. Αποστηθίζεις, ας πούμε, το PIN σου ανάποδα, για να το βάλεις στο ΑΤΜ σε περίπτωση που σου την πέσει κανένας ληστής, και κάπως ηρεμείς…

Ίσως, όλα μαζί, τα παραπάνω να μοιάζουν υπερβολικά. Μπορεί, όμως και να μην είναι, αν σκεφτεί κανείς ότι το ποσοστό των πολιτών που είναι δεκτικοί στις ψεύτικες ειδήσεις είναι μεγάλο. Και δεν είναι μόνο οι Έλληνες, εκ των οποίων ένας στους τρεις φοβάται ότι ψεκάζεται από αέρος. Τα ίδια ισχύουν παντού. Πολλοί Αμερικανοί πολίτες εξακολουθούν να πιστεύουν ότι ο Neil Armstrong δεν πάτησε ποτέ το πόδι του στη σελήνη. Το πιο πρόσφατο επεισόδιο σε αυτή τη θεωρία, που αναπαράγεται και καταρρίπτεται για δεκαετίες, ήταν ένα υποτιθέμενο tweet τού, επίσης μέλους του πληρώματος του Apollo 11, Buzz Aldrin, σύμφωνα με το οποίο η προσελήνωση ήταν fake. Έτσι, ακόμη κι όσοι δεν είχαν ασχοληθεί με το θέμα, άρχισαν να βλέπουν τα φωτο-ντοκουμέντα με καχύποπτο μάτι: Γιατί η σημαία κυματίζει στο φεγγάρι που δεν έχει ατμόσφαιρα; Γιατί οι σκιές των αστροναυτών δεν είναι παράλληλες, αφού η μοναδική πηγή φωτός είναι ο ήλιος; Τι θέλει το γράμμα C, χαραγμένο από ανθρώπινο χέρι πάνω στον, υποτίθεται, σεληνιακό βράχο; Είναι φανερό ότι η NASA προσέλαβε τον Stanley Kubrick να κάνει την βρώμικη δουλειά – ξέρει αυτός από ειδικά εφέ και, προφανώς, η Οδύσσεια του Διαστήματος ήταν πρόβα ενόψει του σεληνιακού blockbuster. Σοβαρά μέσα ενημέρωσης ασχολήθηκαν με το θέμα και διέλυσαν την πλάνη, αλλά η ρετσινιά συνεχίζει να σέρνεται: «Και αν η προσελήνωση έγινε σε φιλμικό σετ στη Νεβάδα;»

Η διασπορά ψευδών ειδήσεων και ανυπόστατων φημών δεν περίμενε το internet για να εμφανιστεί. Όμως, τώρα, που μέσω των κοινωνικών δικτύων έχουν γίνει όλοι παραγωγοί και καταναλωτές της πληροφορίας, η διάχυση του ψεύδους είναι απείρως ευκολότερη. Κρίμα που είμαστε στο 2014 και είναι πια δύσκολο να πιστέψει κανείς ότι ο Χίτλερ ζει – θα σπαταλούσαμε άφθονο bandwidth με τα σχετικά hoaxes. Αλλά και ο Elvis, που πολλοί τον θέλουν ακόμη ζωντανό, πόσο να αντέξει βιολογικά; Πριν από λίγα χρόνια έκλεισε και το μουσείο στο οποίο μπορούσε να βρει κανείς μια εντυπωσιακή συλλογή από στοιχεία (αρχεία της CIA, ηχογραφημένες συνομιλίες, φωτογραφίες) που «αποδείκνυαν» ότι ο βασιλιάς του rock n’roll δεν άφησε ποτέ το μάταιο τούτο κόσμο, αλλά, μεταξύ άλλων εκδοχών, βρίσκεται σε ομοσπονδιακό πρόγραμμα προστασίας μαρτύρων. Ο ιδρυτής του, Bill Beeny, οπαδός και ο ίδιος του Presley, πίστευε ότι το είδωλό του δεν πέθανε στα αλήθεια. Προφανώς, κάποια στιγμή συνειδητοποίησε ότι αυτή η ιστορία έχει χρήμα και από καταναλωτής συνωμοσιολογικού περιεχομένου έγινε πωλητής. Όταν, δε, έκλεισε το μουσείο, έβγαλε προς πώληση όλη την πραμάτεια του στο ebay. O Beeny, λέει, άρχισε να αμφιβάλει για το θάνατο του Presley όταν οι θαμώνες του μικρού καφέ που διατηρούσε έκαναν ερωτήσεις οι οποίες δεν μπορούσαν να απαντηθούν.

Κλασική παγίδα αυτή, αφού κάπως έτσι ξεκινούν όλες οι συνωμοσιολογικές θεωρίες: Μπορείς να αποδείξεις το εξωφρενικό; Αν όχι, τότε ισχύει! Εννοείται ότι όσοι κάνουν τέτοιες ερωτήσεις ξεχνούν ή δεν γνωρίζουν ότι αυτός που διατυπώνει τον ισχυρισμό φέρει και το βάρος της απόδειξης. Το ανησυχητικό, όμως είναι ότι η λογική δεν είναι ο πιο πρόσφορος τρόπος για τη διάλυση των μύθων. Πρόκειται για φαινόμενο που οι ειδικοί της επικοινωνίας ονομάζουν backfire και, πολύ απλά, έχει να κάνει με την εξής διαπίστωση. Όσο πιο μεθοδικά και αναλυτικά προσπαθούμε να πείσουμε κάποιον ξεροκέφαλο ότι μία πεποίθησή του είναι εσφαλμένη, τόσο λιγότερες πιθανότητες έχουμε να το πετύχουμε.

Ακόμη χειρότερα, το πιο πιθανό είναι να τον οδηγήσουμε να γαντζωθεί ακόμη πιο σφιχτά στην πλάνη του.

Μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, αυτή η δυσπιστία των ανθρώπων έγινε δεκτή με ανακούφιση από τους ειδικούς της επικοινωνίας, αφού σηματοδότησε μία στροφή του κόσμου προς μία πιο κριτική ανάγνωση της πραγματικότητας και, άρα, σήμαινε ότι ποτέ ξανά ένας δικτάτορας δεν θα έπειθε τόσο εύκολα το μεγάλο πλήθος ότι κάποιοι «Εβραίοι» ευθύνονται για όλα τα δεινά του. Όμως, τι γίνεται όταν κάποιος είναι αγκιστρωμένος σε μία λάθος αντίληψη και δεν είναι δυνατόν να τον μετακινήσεις με λογικά επιχειρήματα;

Επιπλέον, τι γίνεται όταν αυτή η αντίληψη ενέχει σοβαρούς κινδύνους; Επιχειρώντας να πείσει κάποιους γονείς με στοιχεία για τη χρησιμότητα του εμβολιασμού, μια ομάδα παιδιάτρων στο πανεπιστήμιο του Dartmouth πέτυχε ακριβώς το αντίθετο. Όσοι γονείς ήδη ήταν καχύποπτοι απέναντι στα εμβόλια, μετά την έκθεση στην ιατρική πληροφόρηση είπαν ότι είναι λιγότερο πιθανό να εμβολιάσουν τα παιδιά τους.

Φαίνεται ότι και ο δερματικός «ψεκασμός» διεγείρει πολύ τους φόβους του μέσου πολίτη – ισχύει και στην Ελλάδα, όπου το αντιεμβολιαστικό κίνημα είναι ισχυρό και υπάρχουν πολυπληθή γκρουπ στο facebook που τάσσονται κατά των εμβολίων, όπως γράφει το πολύ καλό blog ellinikahoaxes, το οποίο ειδικεύεται στην αποκάλυψη του διαδικτυακού ψεύδους. Το κακό είναι ότι τα ποσοστά των εμβολιασμών μειώνονται και η αποτελεσματικότητά τους τίθεται σε κίνδυνο με αποτέλεσμα να κινδυνέψουν να επιστρέψουν ασθένειες που είχαν εξαφανιστεί εδώ και δεκαετίες από την Ελλάδα.

Υπάρχει, πάντως, και μια χαριτωμένη πλευρά σε όλο αυτό το διαδικτυακό νταραβέρι: Ιστοσελίδες που καταπιάνονται με την παραγωγή hoaxes επινοούν φανταστικές ιστορίες (δηλώνοντάς το, βέβαια, με ψιλά γράμματα στο «About», για να καλύπτουν και τα νώτα τους), πολλοί επισκέπτες τις  καταπίνουν αμάσητες και τις αναπαράγουν, ενώ κάποιοι bloggers τις ξεσκεπάζουν. Έτσι γίνεται ιντερνετικός τζίρος, έχουμε να λέμε και περνάμε ευχάριστα την ώρα μας. Τι κακό, άλλωστε, έχει ένα hoax που παρουσιάζει την πινακίδα στα σύνορα του Idaho κι από κάτω ενθέτει μια άλλη πινακίδα που γράφει: «Ξένε, μπορεί να μη σου αρέσουν τα όπλα, είναι δικαίωμά σου. Μπορεί να μην πιστεύεις στο Θεό, είναι επιλογή σου. Αν, όμως, κάποιος εισβάλλει στο σπίτι σου, τα πρώτα δύο πράγματα που θα κάνεις θα είναι… Να καλέσεις κάποιον ένοπλο και να προσευχηθείς να φθάσει εγκαίρως»! Τίποτα, αν εξαιρέσεις ότι αθροίζει ένα λιθαράκι φόβου σε όσους είναι ήδη ανήσυχοι για την οικογενειακή τους ασφάλεια.

Το κοινό που συνήθως τσιμπάει με ανυπόστατες φήμες και θεωρίες συνωμοσίας είναι το πιο φανατικό. «Φωτισμένο» με την απόλυτη αλήθεια, εξαπολύει «τζιχάντ». Ο φανατικός συνασπίζεται με άλλους στα κοινωνικά δίκτυα και αναγορεύεται σε opinion leader, επιχειρώντας, συχνά με επιτυχία, να μεταλαμπαδεύσει τη «γνώση» του σε φίλους και γνωστούς.

Φαίνεται ότι όσο πιο κραυγαλέο και εξωφρενικό είναι ένα νέο, τόσο πιο εύκολα γίνεται πιστευτό από μία μεγάλη μερίδα πολιτών, ιδίως αν ενεργοποιεί τα φοβικά ανακλαστικά της ή αν πυροδοτεί τη συγκίνησή της. Πριν από λίγες εβδομάδες, κυκλοφόρησε ένα βίντεο που έδειχνε ένα μικρό αγόρι στην Συρία να αψηφά διασταυρούμενα πυρά και να τραυματίζεται για να σώσει ένα κοριτσάκι που είχε εγκλωβιστεί. Ύστερα από λίγες μέρες –και πολλά δακρυσμένα views – ο δημιουργός της αποκάλυψε ότι επρόκειτο για μια στημένη σκηνή, την οποία το συνεργείο δραματοποίησε με μαεστρία. Βέβαια, οι πιο καχύποπτοι είχαν ήδη βρει τα πλάνα πολύ κινηματογραφικά για ένα συμβάν που, σε πραγματικές συνθήκες, το πολύ πολύ να το είχε απαθανατίσει κάποιος σε τρεμάμενο κάθετο κάδρο, μέσω smartphone.

Πρωταγωνιστικό ρόλο στα οπτικοποιημένα hoaxes έχουν τα επιβλητικά πλάσματα ξηράς και θαλάσσης. Εννοείται ότι όσο η τεχνολογία λήψης και επεξεργασίας εικόνας εξελίσσεται, τόσο πιο εντυπωσιακό και πειστικό είναι το αποτέλεσμα. Πριν από λίγα χρόνια κυκλοφόρησε μια φωτογραφία που έδειχνε έναν καρχαρία να αναδύεται, έτοιμος να βάλει στα σαγόνια του το δυστυχή διασώστη που κρεμόταν από τη σκάλα ελικοπτέρου της πολεμικής αεροπορίας των ΗΠΑ. Φυσικά, δεν ήταν παρά μια πετυχημένη φωτοσοπιά που δανείστηκε την αρχική φωτό του ελικοπτέρου από την ιστοσελίδα της υπηρεσίας.

Όπως και αν το δει κανείς, το βίντεο είναι πιο αδιάσειστο τεκμήριο. Αν μάλιστα διαθέτεις μια GoPro και στοιχειώδεις γνώσεις Αfter Εffects, μπορείς να πείσεις ότι βγήκες για ορεινή ποδηλασία και γλίτωσες κυριολεκτικά από το κακό συναπάντημα. Το σχετικό βίντεο θρίλερ που ανέβηκε στο YouTube δείχνει μια καφέ αρκούδα να καταδιώκει τον πρωταγωνιστή, πλησιάζοντάς τον επικίνδυνα. Εντέλει αυτός ξεγλιστρά, χάρη στους δυνατούς του τετρακέφαλους. Λεπτομέρεια: Η καφέ αρκούδα αναπτύσσει πολύ μεγαλύτερη ταχύτητα από αυτή που μπορεί να πιάσει ένας ποδηλάτης σε ορεινό έδαφος και, συνεπώς, αν το φιλμάκι ήταν πραγματικό, το πιο πιθανό είναι ότι ο ποδηλάτης θα ξεκοκαλίζόταν από το μεγάλο ζώο, μαζί με τον κράνος και την κάμερά του. Επίσης, και εδώ, η σκηνή είναι ασυνήθιστα καθαρή, σε σχέση με το τρομακτικό ενδεχόμενο που υποτίθεται ότι αντιμετώπιζε ο λήπτης της.

Για τη διάδοση των hoaxes, οι δημιουργοί τους συχνά χρησιμοποιούν το branding έγκυρων πηγών ώστε να καμουφλάρουν την απάτη. Τέτοιο ήταν το «newsletter» του CNN που προειδοποιούσε για επιθέσεις με ενεργό άνθρακα από την Αλ Κάιντα -λες και το CNΝ, αν όντως συνέβαινε κάτι τόσο επείγον, θα ενημέρωνε με mail το κοινό, αντί να βγάλει αμέσως έκτακτο δελτίο- ή το πολύ πρόσφατο hoax που πέθανε τον τραγουδιστή των Guns n’ Roses, Axl Rose. Τουλάχιστον ο Rose είχε το κουράγιο να αστειευτεί -«αφού είμαι νεκρός, πρέπει να συνεχίσω να πληρώνω φόρους;»-, αντίθετα με τον Αντώνη Βαρδή που δεν ήταν σε θέση να διαψεύσει την αισχρή είδηση του δήθεν θανάτου του.

 Τις περισσότερες φορές, η απάτη είναι εύκολο να εντοπιστεί. Ένα hoax συχνά επενδύει στο δράμα, είναι εξωφρενικό και παρέχει λίγα συγκεκριμένα στοιχεία. Σπανίως, βέβαια, κάτι που μοιάζει απίστευτο ενδέχεται να αληθεύει, τουλάχιστον εν μέρει. Για παράδειγμα, αν κάποιος επιχειρεί μεθοδικά να συνδέσει ένα συγκεκριμένο στοιχείο με κάποιο γεγονός είναι πολύ πιθανό να τα καταφέρει. Οι συνωμοσιολόγοι που έπαιζαν μεθοδικά σταυρόλεξο με τον όρο 911 έβγαλαν τελικά λαβράκι, όταν ανακάλυψαν ότι μεταξύ των επιθέσεων της 11ης Σεπτεμβρίου στην Αμερική και του τρομοκρατικού χτυπήματος στη Μαδρίτη, το 2004, μεσολαβούν ακριβώς 911 ημέρες. Αν το δούμε λίγο πιο ψύχραιμα, ωστόσο, ο τρόπος που είθισται να περιγράφουμε τη χρονική ακολουθία δύο γεγονότων δεν είναι αυτός. Πιο συνηθισμένο είναι να λέμε ότι το Β συνέβη X μέρες μετά το Α. Όμως αυτό στη συγκεκριμένη περίπτωση δεν βόλευε το σεναριογράφο, γιατί τότε θα έπρεπε να παραδεχθεί ότι οι επιθέσεις της Μαδρίτης έγιναν 912 μέρες μετά την 11η Σεπτεμβρίου. Πρόβλημα…

Η εγκυρότητα και το πλήθος των πηγών οι οποίες μεταδίδουν ένα συμβάν είναι, επίσης, κριτήριο – όχι απόλυτο, γιατί ακόμη και έγκυροι ιστότοποι μπορεί να πέσουν στην παγίδα. Ένα πρακτικό και γρήγορο tip για να ελέγξετε την αξιοπιστία μιας είδησης είναι να βάλετε στη μηχανή αναζήτησης τον τίτλο της μαζί με όρους όπως hoax ή fake story. Και, βουαλά: τελικά ο αετός δεν άρπαξε το παιδάκι. Αν είναι φωτογραφία, μπορείτε να επιχειρήσετε image search. Εναλλακτικά, αν η είδηση μοιάζει αθώα, απλώς απολαύστε τη!

Διαβάστε εδώ το πιο διαδεδομένο ελληνικό ψέμα του ιντερνετ