ΕΙΝΑΙ ΤΕΛΙΚΑ ΟΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ ΕΙΣΒΟΛΕΙΣ;

Ένα από τα πιο επίμονα και διαρκώς επανερχόμενα αφηγήματα στη δημόσια σφαίρα είναι ότι οι μετανάστες δεν είναι απλώς άνθρωποι που αναζητούν μια καλύτερη ζωή, αλλά «εισβολείς» — οργανωμένοι, επικίνδυνοι και μέρος κάποιου μυστικού σχεδίου άλωσης της χώρας. Πρόκειται για ένα αφήγημα που δεν αποτελεί ελληνική ιδιαιτερότητα.

Αντίθετα, επανεμφανίζεται σε πολλές χώρες, ιδίως όπου οι προοδευτικές δυνάμεις αδυνατούν να δώσουν πειστικές απαντήσεις στα προβλήματα της καθημερινότητας, αφήνοντας χώρο στην άνοδο της ακροδεξιάς και της ρητορικής του μίσους.

Η πρόσφατη άφιξη περίπου 2.000 μεταναστών στην Κρήτη ανέδειξε με έμφαση έναν δημόσιο λόγο ρατσιστικό και φοβικό. Αυτό δεν σημαίνει ότι όσοι τον υιοθετούν είναι απαραίτητα ακροδεξιοί ή ρατσιστές. Συχνά, ένας υπαρκτός προβληματισμός μπορεί να εκφραστεί με τρόπο λανθασμένο ή υπερβολικό. Είναι ανθρώπινο.

Σε αυτόν τον λόγο, όμως, οι μετανάστες παύουν να είναι άνθρωποι. Μετατρέπονται σε απειλή.

Οι «ενδείξεις» που στηρίζουν το αφήγημα της «εισβολής» αναζητούνται και μεγιστοποιούνται: «είναι κυρίως άνδρες», «μοιάζουν στοιχισμένοι σαν στρατός», «ίσως είναι δραπέτες φυλακών».

Οτιδήποτε ενισχύει τον φόβο μετατρέπεται σε “στοιχείο”.

Πίσω από τις εικόνες: Η πραγματικότητα του μεταναστευτικού

Η αλήθεια, ωστόσο, είναι διαφορετική. Οι άνθρωποι που φτάνουν στις ακτές της Κρήτης δεν είναι εισβολείς. Είναι, στην πλειονότητά τους, απλοί άνθρωποι που εξαναγκάζονται σε φυγή.

Δεν διαθέτουν νόμιμα έγγραφα, δεν μπορούν να εξασφαλίσουν βίζα, ούτε πρόσβαση σε ασφαλείς διαδρομές. Αναγκάζονται να καταφύγουν σε παράνομα δίκτυα διακίνησης, πληρώνοντας υπέρογκα ποσά και ρισκάροντας τη ζωή τους σε σαπιοκάραβα.

Συχνά, λόγω του υψηλού κόστους, οι άνδρες είναι εκείνοι που ταξιδεύουν πρώτοι. Στην λογική των οικογενειών, αυτοί έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να βρουν έστω και περιστασιακή εργασία και να στηρίξουν οικονομικά τους υπόλοιπους.

Πολλές οικογένειες πωλούν ό,τι έχουν για να καλύψουν τα έξοδα του ταξιδιού, με την ελπίδα πως κάποτε ο μετανάστης θα μπορέσει να επανενωθεί με τους δικούς του.

Η εργαλειοποίηση είναι υπαρκτή

Η εργαλειοποίηση του μεταναστευτικού ζητήματος από ορισμένα κράτη είναι υπαρκτή. Η Τουρκία, για παράδειγμα, έχει δώσει επανειλημμένα σχετικά δείγματα. Όμως, για να εργαλειοποιηθεί κάτι, πρέπει πρώτα να υφίσταται. Το πρόβλημα είναι υπαρκτό, δεν είναι κατασκευασμένο.

Η Λιβύη, χώρα κατεστραμμένη από τις δυτικές στρατιωτικές επεμβάσεις και τις εμφύλιες διαμάχες, έχει μετατραπεί σε βασική πύλη εξόδου προς την Ευρώπη. Ανάλογες συνθήκες εξαθλίωσης και βίας επικρατούν σε πολλές χώρες της Βόρειας Αφρικής και της Μέσης Ανατολής.

Η πεποίθηση ότι οι μετανάστες επιλέγουν μαζικά τη Δύση δεν ευσταθεί. Τα επίσημα στατιστικά στοιχεία καταρρίπτουν αυτό τον μύθο:

Το 80% των Αφρικανών μεταναστών παραμένει εντός της αφρικανικής ηπείρου.

Μόλις το 20% κατευθύνεται προς την Ευρώπη και από αυτούς, μόνο το 10% καταφέρνει τελικά να φτάσει.

Συνολικά, την περίοδο 2020–2023, περίπου 21 εκατομμύρια Αφρικανοί μετακινήθηκαν εντός της ηπείρου, ενώ μόλις 1,5 εκατομμύριο έφτασε στην Ευρώπη. Αντίστοιχα, 10 εκατομμύρια Άραβες μετακινήθηκαν εντός αραβικών χωρών, ενώ μόνο 3 εκατομμύρια κατευθύνθηκαν προς ευρωπαϊκά κράτη.

Η μαζική μετανάστευση δεν αφορά μόνο την επιβίωση από τον πόλεμο ή την πείνα. Αφορά και την απώλεια κάθε ελπίδας.

Οι άνθρωποι που καταφέρνουν τελικά να ξεκινήσουν για την Ευρώπη δεν είναι οι φτωχότεροι των φτωχών. Είναι συνήθως οι πιο «ευνοημένοι» οικονομικά ανάμεσα στους αποκλεισμένους. Αυτοί που κατάφεραν να συγκεντρώσουν τα απαραίτητα χρήματα για να χρηματοδοτήσουν το ταξίδι τους, το οποίο συχνά περιλαμβάνει εξαντλητικές διαδρομές, εκβιασμούς και τεράστιους κινδύνους — από την οικονομική εκμετάλλευση μέχρι τον θάνατο καθ’ οδόν.

Η φυγή αυτών των ανθρώπων δεν πρόκειται να πιέσει τις πλούσιες χώρες του Βορρά να αλλάξουν στάση. Δεν θα τις αναγκάσει να υιοθετήσουν τις παγκόσμιες πολιτικές που είναι απαραίτητες για να αντιμετωπιστούν οι ρίζες της μετανάστευσης: οι κοινωνικές ανισότητες, οι πόλεμοι, η φτώχεια, η κλιματική κρίση.

Το 2022, περισσότεροι από 100 εκατομμύρια άνθρωποι βρέθηκαν σε θέση να ζητούν άσυλο ως πρόσφυγες. Πρόκειται για τον υψηλότερο αριθμό που έχει καταγραφεί ποτέ στην ιστορία.

Από αυτούς, μόλις 1 στους 100 ζήτησε άσυλο στην Ευρώπη.

Και στην Ελλάδα μαζική έξοδος των νέων

Στην Ελλάδα, αν και δεν υπάρχει εμπόλεμη σύρραξη, εκατοντάδες χιλιάδες νέοι και νέες έχουν μεταναστεύσει τα τελευταία χρόνια — η φυγή συνεχίζεται και επί κυβέρνησης Μητσοτάκη.

Ο κύριος λόγος είναι οικονομικός: η απουσία προοπτικής, η αβεβαιότητα, όμως είναι και πολιτικός – κοινωνικός: η έλλειψη ενός υποστηρικτικού, αξιοκρατικού και σταθερού κοινωνικού πλαισίου, όπως κατέδειξε το σκάνδαλο του ΟΠΕΚΕΠΕ.

Οι περισσότεροι από αυτούς φεύγουν νόμιμα, χωρίς να αντιμετωπίζουν άμεσους κινδύνους. Ωστόσο, το μοτίβο παραμένει το ίδιο: οι νέοι αισθάνονται ότι δεν έχουν μέλλον στη χώρα τους. Έτσι, εγκαταλείπουν την Ελλάδα αναζητώντας καλύτερες συνθήκες διαβίωσης, επαγγελματικής εξέλιξης και οικογενειακής ζωής στο εξωτερικό.

Η χώρα χάνει πολύτιμο ανθρώπινο δυναμικό – και αυτό το κενό δεν αναπληρώνεται. Ο πληθυσμός γερνά, και στον ορίζοντα δεν διαφαίνεται καμία σοβαρή στρατηγική για αντιστροφή αυτής της τάσης. Δεν υπάρχει συγκροτημένο σχέδιο για την παραμονή των νέων, την οικογενειακή υποστήριξη, ή τη δημιουργία προϋποθέσεων ώστε οι άνθρωποι να θέλουν να μείνουν και να χτίσουν τη ζωή τους στην Ελλάδα.

Η Ευρώπη γεμίζει με νεανικές «έρημους»

Το φαινόμενο δεν περιορίζεται στην Ελλάδα.

Στη βόρεια Ιταλία, στη κεντρική Γαλλία και σε πολλές άλλες περιοχές της Ε.Ε. παρατηρείται μια επικίνδυνη συρρίκνωση του νεανικού πληθυσμού. Ορισμένες περιοχές μετατρέπονται σε πραγματικές «νεανικές ερήμους», χωρίς ζωτικό ανθρώπινο δυναμικό, χωρίς μέλλον.

Οι λίγοι νέοι που απομένουν —συνήθως προερχόμενοι από φτωχότερες περιοχές της Ευρώπης ή τρίτες χώρες— συγκεντρώνονται σε έναν όλο και μικρότερο αριθμό πλούσιων πόλεων της Ευρώπης που έχουν ανάγκη από νέους με υψηλή εξειδίκευση.

Δίχως νέους ανθρώπους όμως, το μέλλον έχει ξηρασία.

Ολόκληρες περιοχές οδηγούνται σε μαρασμό, γιατί οι πολιτικές επιλογές που υιοθετούνται ευνοούν τη συσσώρευση πλούτου και πόρων σε ελάχιστα χέρια και σε λίγα σημεία στον χάρτη. Το φαινόμενο αυτό παρατηρείται στην Ελλάδα, στην περιφέρεια της Ευρώπης, αλλά και στην Αφρική — όπου η μαζική μετανάστευση έχει αποστεώσει ολόκληρες κοινότητες από ενεργό πληθυσμό.

Brain Drain στην Αφρική: Η αφαίμαξη του ανθρώπινου κεφαλαίου και οι ανυπολόγιστες συνέπειες

Οι οικονομικές ανισότητες των τελευταίων 30 ετών έχουν φτάσει σε επίπεδα πρωτοφανή στην ιστορία της ανθρωπότητας.

Στην ήπειρο της Αφρικής, αυτή η πραγματικότητα είναι ιδιαίτερα έντονη, με τις συνέπειες να αποτυπώνονται με δραματικό τρόπο στο φαινόμενο του brain drain — τη μαζική φυγή των πιο καταρτισμένων νέων ανθρώπων προς τον πλούσιο Βορρά.

Σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα, το 54% των νέων στην Αφρική δηλώνουν ότι θέλουν να εγκαταλείψουν τις χώρες τους, αναζητώντας καλύτερες επαγγελματικές και εκπαιδευτικές ευκαιρίες.

Οι κύριες αιτίες αυτής της τάσης είναι η υψηλή ανεργία, το ανεπαρκές δημόσιο σύστημα υγείας, η χαμηλή ποιότητα ζωής και η έλλειψη εργασιακών προοπτικών.

Οικονομική και κοινωνική αιμορραγία

Το brain drain δεν συνεπάγεται μόνο απώλεια ανθρώπινου δυναμικού, αλλά και τεράστια οικονομική ζημία.

Μόνο στον τομέα της υγείας, η Αφρική χάνει ετησίως περί τα 2 δισεκατομμύρια δολάρια, εξαιτίας της μετανάστευσης εξειδικευμένου προσωπικού.

Τα στατιστικά είναι ενδεικτικά:

Το 1973, η Λιβερία διέθετε 7,76 γιατρούς ανά 100.000 κατοίκους. Το 2008, ο αριθμός αυτός είχε μειωθεί δραματικά σε 1,37.

Στην Ουγκάντα, μια χώρα με πληθυσμό 35 εκατομμυρίων, υπάρχουν σήμερα μόλις 5.000 γιατροί και 30.000 νοσηλευτές.

Αυτή η απώλεια δεν αποτιμάται μόνο σε χρήμα, αλλά και σε ματαιωμένες δυνατότητες για κοινωνικοοικονομική πρόοδο. Χωρίς γιατρούς, μηχανικούς, επιστήμονες και τεχνικούς, δεν μπορεί να υπάρξει βιώσιμη ανάπτυξη.

Οι χώρες στερούνται το πιο πολύτιμο κεφάλαιό τους: τους ανθρώπους. 

Το κόστος εκπαίδευσης και το «δωρεάν» εργατικό δυναμικό του Βορρά

Παρά τις απώλειες, πολλές αφρικανικές χώρες προσπαθούν να καλύψουν το κενό, αυξάνοντας τις δημόσιες δαπάνες για την εκπαίδευση. Όμως, την ώρα που επενδύουν για να εκπαιδεύσουν τη νέα γενιά, η φυγή συνεχίζεται.

Το κόστος εκπαίδευσης ενός γιατρού στην Αφρική κυμαίνεται από 21.000 έως 59.000 δολάρια. Παρ’ όλα αυτά, οι πλούσιες χώρες του Βορρά απορροφούν αυτό το ανθρώπινο δυναμικό χωρίς κανένα οικονομικό αντάλλαγμα, επωφελούμενες πολλαπλά.

Ενδεικτικά:

Ο Καναδάς εξοικονομεί 384 εκατομμύρια δολάρια ετησίως από την είσοδο εξειδικευμένων μεταναστών από την Αφρική.

Οι Ηνωμένες Πολιτείες κερδίζουν περίπου 846 εκατομμύρια δολάρια.

Στο Ηνωμένο Βασίλειο, 1 στους 10 γιατρούς προέρχεται από την Αφρική, επιτρέποντας στο κράτος να γλιτώνει σχεδόν 2,7 δισεκατομμύρια δολάρια από τα έξοδα εκπαίδευσης — κόστη που έχουν ήδη καλυφθεί από τις αφρικανικές κυβερνήσεις. [

Η ανάγκη για δικαιότερη μεταναστευτική πολιτική

Η κατάσταση αυτή καταδεικνύει μια βαθιά δομική αδικία: οι πλούσιες χώρες θησαυρίζουν από την αφαίμαξη ανθρώπινου δυναμικού που χρηματοδοτήθηκε από τις φτωχότερες.

Οι χώρες που έχουν τη μεγαλύτερη ανάγκη για ανάπτυξη και κοινωνική στήριξη μένουν χωρίς επιστήμονες, επαγγελματίες και ελπίδα. Ανάπτυξη που είναι ο μόνος πραγματικός τρόπος να μειωθούν οι μεταναστευτικές ροές.

Το brain drain της Αφρικής δεν είναι απλώς ένα πρόβλημα «των άλλων». Είναι ένα παγκόσμιο ζήτημα δικαιοσύνης, ισότητας και βιώσιμης ανάπτυξης.

200 εκατομμύρια «κλιματικοί πρόσφυγες» έως το 2050

Πάνω σε όλα αυτά, υπάρχει πλέον και το ζήτημα της κλιματικής κρίσης που αποτελεί επιταχυντή κοινωνικής κατάρρευσης, αδικίας και μεταναστευτικών ροών.

Οι συνέπειές της πλήττουν δυσανάλογα τους φτωχότερους πληθυσμούς του πλανήτη, αυτούς που ευθύνονται λιγότερο για την αλλαγή του κλίματος, αλλά πληρώνουν το βαρύτερο τίμημα.

Χώρες όπως εκείνες της Υποσαχάριας Αφρικής υποφέρουν ήδη από τις επιπτώσεις της κλιματικής απορρύθμισης: παρατεταμένες ξηρασίες, καταστροφικές πλημμύρες, ακραία καιρικά φαινόμενα. Σε περιοχές με ελάχιστες υποδομές, χωρίς επιστημονικό προσωπικό και τεχνική υποστήριξη, και δίχως κεφάλαια για έργα προσαρμογής, η διατροφική επάρκεια και η κοινωνική σταθερότητα απειλούνται καθημερινά.

Οι 74 φτωχότερες χώρες του κόσμου ευθύνονται μόλις για το 10% των παγκόσμιων εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου, ωστόσο οι πολίτες τους ζουν το καθημερινό κόστος των συνεπειών της υπερθέρμανσης του πλανήτη με τρόπο σκληρό, άμεσο και συχνά μη αναστρέψιμο.

Σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα, πάνω από 130 εκατομμύρια άνθρωποι αναμένεται να βυθιστούν σε βαθιά φτώχεια μέσα στα επόμενα δέκα χρόνια, ενώ πάνω από 200 εκατομμύρια άνθρωποι θα αναγκαστούν να μεταναστεύσουν έως το 2050, εξαιτίας των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής.

Την ίδια ώρα, στον πλούσιο Βορρά, οι δημογραφικές τάσεις είναι επίσης ανησυχητικές: η Ευρώπη και η Δύση γερνούν.

Πολιτικές δεκαετιών, που περιόρισαν τη δυνατότητα των νέων να αποκτήσουν σταθερότητα, οικογένεια, κατοικία και παιδιά, οδηγούν σε πληθυσμιακή στασιμότητα και συρρίκνωση.

Το φαινόμενο των “boomerang children”, δηλαδή των νέων που επιστρέφουν στο πατρικό τους λόγω οικονομικής αδυναμίας, εντείνεται σε πολλές δυτικές χώρες.

Πρόκειται για ένα παγκόσμιο παράδοξο: οι πολιτικές των ανεπτυγμένων χωρών συμβάλλουν στη διατήρηση της φτώχειας στον αναπτυσσόμενο κόσμο, ενώ ταυτόχρονα γεννούν τις κοινωνικές ανάγκες για μετανάστευση – ανάγκες τις οποίες καλούνται να καλύψουν οι ίδιοι οι μετανάστες, που καταλήγουν να παρουσιάζονται ως «απειλή».

Τα στοιχεία είναι αποκαλυπτικά: το 2013, οι Αφρικανοί μετανάστες στις χώρες του ΟΟΣΑ ήταν περίπου 7 εκατομμύρια.

Μέχρι το 2050, αναμένεται να φτάσουν τα 34 εκατομμύρια, κυρίως λόγω της κλιματικής πίεσης και των κοινωνικών συνεπειών της.

Το εργαλείο του ρατσισμού και η ανάγκη για διάλογο

Σε αυτό το πλαίσιο, ο ρατσισμός δεν είναι τυχαίος: λειτουργεί ως εργαλείο εκτροπής της προσοχής από τις πραγματικές αιτίες της μετανάστευσης και μετατρέπει το θύμα σε θύτη. Ο μετανάστης παρουσιάζεται ως «εισβολέας», μέρος κάποιας «στρατηγικής άλωσης», και όχι ως άνθρωπος σε ανάγκη.

Φυσικά, το μεταναστευτικό δεν είναι ένα απλό ζήτημα, και οι τοπικές κοινωνίες δικαιούνται να προβληματίζονται. Όμως άλλο είναι ο θεμιτός προβληματισμός και άλλο η αναπαραγωγή συνωμοσιολογικών αφηγημάτων που απογυμνώνουν τους ανθρώπους από την αξιοπρέπειά τους.

Η πραγματικότητα είναι πολύ πιο σύνθετη, ανθρώπινη και –κυρίως– επώδυνη από το απλοϊκό αφήγημα του «εξωτερικού εχθρού».

Είναι χρέος της δημοσιογραφίας να φωτίσει αυτή την πολυπλοκότητα χωρίς κραυγές, χωρίς απλουστεύσεις, χωρίς τη βολική γενίκευση.

Και εδώ, στην Κρήτη, χρειάζεται να ξεκινήσει ένας ουσιαστικός δημόσιος διάλογος. Χωρίς πόλωση, χωρίς δαιμονοποιήσεις, με ειλικρινή διάθεση κατανόησης και αναζήτησης κοινών τόπων.

Η έκρηξη των μεταναστευτικών ροών δεν είναι παροδική. Είναι μια πραγματικότητα που θα μας συνοδεύει για δεκαετίες.

Ο μόνος δρόμος για να βρεθούν ουσιαστικές λύσεις είναι ο διάλογος που θα βασίζεται στη γνώση, και –τελικά– η κοινή ευθύνη απέναντι στο μέλλον που όλοι μοιραζόμαστε, στον κοινό μας πλανήτη.