Η μεγαλύτερη έκθεση του αιώνα: Ο Hieronymus Bosch επιστρέφει στο ‘Δάσος του Δούκα’

Της Βάννας Κεκάτου

Φτάνοντας στo s’ Ηertogenbosch, μία ώρα έξω από το Αμστερνταμ, ακόμη και εάν δε ξέρεις ότι εδώ «τρέχει» ένα από τα πιο μεγάλα πολιτιστικά project όλου του πλανήτη, αντιλαμβάνεσαι ότι σ’ αυτή την πόλη, κάτι …«παίζει».

Περίεργα πουλιά, τζιτζίκια με κουστούμια και αυγά που περπατάνε σκάνε ξαφνικά δίπλα σου καθώς περπατάς στο «Δάσος του Δούκα», (αυτό σημαίνει το s’Hertegenbosch)! Από τα νερά των καναλιών (δεν υπάρχουν μόνο στο Άμστερνταμ) ξεπροβάλλουν τεράστια αυτιά και από τους φανοστάτες των πλακόστρωτων δρόμων κρέμονται ιπτάμενα ψάρια.

Όνειρα και εφιάλτες μαζί! Παρανοϊκές φιγούρες, δημιουργήματα της φαντασίας του Hieronymus Bosch. Του ζωγράφου που γεννήθηκε σε αυτή την πόλη γύρω στο 1450, δύο χρόνια προτού γεννηθεί ο Leonardo στο Βίντσι της Ιταλίας και πέθανε, μόλις τρία χρόνια μετά από αυτόν, τον Αύγουστο του 1516. Τότε που ο Ντα Βίντσι έβαζε τις τελευταίες πινελιές στη Τζοκόντα. Tο όνομά του ήταν Jheronymus van Aken, και πολύ γρήγορα συνειδητοποιώντας τη φήμη του, αποφάσισε ότι ήθελε να τον θυμούνται με το όνομά της πόλης του. Έτσι έγινε ο περίφημος Hieronymus Bosch. Ο καλλιτέχνης που μοιάζει – όσο κανένας άλλος – να βούλιαξε στο ανθρώπινο υποσυνείδητο και μπόρεσε να δώσει σχήμα, πρόσωπο και χρώμα στους χειρότερους εφιάλτες μας. Επίσης, ο ζωγράφος της λεπτομέρειας, και εάν ισχύει «ότι ο διάολος κρύβεται στη λεπτομέρεια», στους πίνακες του Bosch υπάρχουν απεριόριστες επιλογές. Όλα για το Bosch είναι κόλαση, ο παράδεισος υπάρχει λίγο και ίσα ίσα, για να μας θυμίσει ότι έχουμε επιλογή. Επιλογή όμως που δεν κάνουμε σχεδόν ποτέ!

Η γενέτειρα πόλη του φέτος, 500 χρόνια από το θάνατό του γιορτάζει και τον θυμάται. Μαζί τον θυμούνται και χιλιάδες επισκέπτες από όλον τον κόσμο. Φυσικά δεν έρχονται για να δουν μόνο την πόλη και να φάνε το γνωστό Bossche bol, ένα extra large προφιτερόλ, κάτι λίγο μεγαλύτερο από μπαλάκι του τένις που θεωρείται το παραδοσιακό τους γλυκό. Κυρίως έρχονται για αυτό που μπορεί να συμβεί «μια φορά στη ζωή ενός ανθρώπου». Να δουν για πρώτη φορά εδώ και 500 χρόνια, σχεδόν όλα τα έργα, συγκεντρωμένα στο μικρό μουσείο της πόλης (Noordbrabant Μuseum), το οποίο πριν από την έναρξη της έκθεσης, δεν είχε ούτε ένα για δείγμα!!!

Φτάνοντας στο μουσείο γύρω στις 9 το πρωί, ο κόσμος συνέρρεε στην είσοδο. Δεν πτοήθηκα καθόλου, Μόνο τυχερή μπορείς να νιώθεις, όταν βρίσκεσαι εκεί μια εβδομάδα πριν τελειώσει η έκθεση και ξέρεις ότι τα εισιτήρια ήταν sold out εδώ και δύο μήνες! Ούτε οι Rolling stones!

Είχα τρεις ώρες, για να δω 17 από τους 24 πίνακες και 19 από τα 20 πολύπτυχα του Hieronymus (διαδοχικούς πίνακες που ζωγράφιζε σε ξύλινη επιφάνεια), μέχρι να έρθει η ώρα της συνέντευξης με την καλλιτεχνική υπεύθυνη της έκθεσης. Ελάχιστος χρόνος εάν υπολογίσεις, ότι ήδη σε κάθε πίνακα ήταν καμιά πενηνταριά πριν από μένα παρατηρώντας τα έργα με την ησυχία τους. Είπαμε όμως “once in a life time”!

Στο μυαλό του Bosch

Γιατί όμως τόσο ενδιαφέρον για τον ιδιόρρυθμο Hieronymus Bosch; Γιατί η παρανοϊκή του φαντασία τραβάει την προσοχή 500 χρονιά μετά; Μήπως επειδή και εμείς τώρα βρισκόμαστε σε ένα ανάλογο μεταίχμιο εποχής; Σε έναν ίσως πιο «εκσυγχρονισμένο» Μεσαίωνα με ανάλογες όμως προλήψεις προκαταλήψεις και αρρώστιες φόβους αγωνίες και κυρίως ελπίδες για μία Αναγέννηση…

Έπειτα, όλα αυτά που ζωγράφιζε ήταν προϊόντα της φαντασίας του, συνέπεια μίας διαταραγμένης προσωπικότητας, ή τελικά αποτέλεσμα κάποιου μεσαιωνικού ναρκωτικού; Μήπως οφειλόταν στο Αψέντι; Τότε όμως δεν είχε κάνει ακόμη την εμφάνισή της η «πράσινη νεραΐδα», όπως συχνά αναφέρεται το φερόμενο ως ψυχοτρόπο αυτό ποτό που πολύ αγάπησαν αργότερα όμως, ο Πικάσο, ο Χέμινγουε,ϊ ο Μοντιλιάνι, ο Βαν Γκονγκ, ο Μπωντλέρ, ο Όσκαρ Ουαιλντ και άλλοι.

Επί πλέον ο Hieronymus έχαιρε μεγάλης εκτίμησης και από την κοινωνία, ως γόνος καλλιτεχνικής οικογένειας με θείους, μπαμπά και παππού ζωγράφους, αλλά και από την εκκλησία. Μέλος της αδελφότητας της Παναγίας που αριθμούσε μόνο 40 μέλη, έπαιρνε μέρος αλλά και σκηνοθετούσε αποκρυφιστικές τελετές, που έδιναν τροφή όπως λένε, στην έτσι και αλλιώς αχαλίνωτη φαντασία του.

Who is the Bosch?

Το πορτραίτο του Jacques Le Boucq υποτίθεται ότι απεικονίζει το ζωγράφο. Είναι όμως πράγματι αυτός; Οι ειδικοί λένε ότι ο γάλλος Le Boucq που έφτιαξε το πορτραίτο το 1550, 36 χρόνια μετά το θάνατό του Bosch, ούτε μία στο εκατομμύριο να είχε δει ζωντανό τον Φλαμανδό. O γάλλος μάλλον στηρίχτηκε στην αυτοπροσωπογραφία του ζωγράφου, τη φιγούρα που εμφανίζεται δεξιά στον περίφημο «Κήπο των Επίγειων Απολαύσεων». Απομένει να αποδειχθεί! Ο άνθρωπος-δέντρο με το θλιμμένο πρόσωπο και το σώμα αυγό που φιλοξενεί μέσα του ένα ολόκληρο καπηλειό είναι από τα πιο δημοφιλή μοτίβα και δικό μου αγαπημένο. Δύσκολη δουλειά κάνουν και αυτοί οι κριτικοί. Άλλοι προβλέπουν το μέλλον, αυτοί πρέπει να προβλέπουν το παρελθόν.

Once in a life time

«Το πλοίο με τους τρελούς» που έφτασε από το μουσείο του Λούβρου είναι το αριστερό κομμάτι ενός πολύπτυχου. Απεικονίζει μια παρέα 10 ανθρώπων πάνω σε ένα πλοίο που μοιάζει με καρουδότσουφλο και αντί για κουπιά έχει ένα κουτάλι. Ανάμεσα στη συντροφιά μία καλόγρια παίζει κιθάρα, ένας μοναχός και ένας τύπος με τη χαρακτηριστική «φορεσιά» του τρελού. Με μισάνοιχτα στόματα φαίνεται σα να τραγουδάνε, φλερτάρουν, ενώ τρώνε όλοι μαζί μια κρεμαστή τηγανίτα. Στον πίνακα, δεσπόζει ένα κατάρτι στην άκρη του οποίου κρέμεται μια γαλλική σημαία και έχει στη βάση του μία ημισέληνο. Μία κρυμμένη κουκουβάγια, παρακολουθεί το πλοίο που φαίνεται να χάνεται χωρίς κανείς να παίρνει χαμπάρι. Το ηλιοβασίλεμα, στο βάθος του πίνακα είναι το μόνο που παραμένει ακλόνητο και αδιασάλευτο, αιώνια όμορφο.

Η μεγάλη μαγκιά όμως της έκθεσης είναι ακριβώς αυτή: Για πρώτη φορά και ίσως και για τελευταία, από την εποχή του Bosch, το έργο παρουσιάζεται συναρμολογημένο όπως το είχε φτιάξει ο ζωγράφος. Ένα κομμάτι ήρθε λοιπόν από το Λόυβρο, το άλλο από τη Υale Art Gallery και το τρίτο από την Εθνική Πινακοθήκη της Ουάσιγκτον. Υπάρχει και ένα ακόμη κομμάτι που δυστυχώς δεν έχει διασωθεί.

Η Αλληγορία της λαιμαργίας (Allegory of Gluttony) έφτασε στο Hertogenbosh από το Yale University Art Gallery . Όλοι έχουμε ακούσει για τα 7 θανάσιμα αμαρτήματα που αφού ταξινομήθηκαν από τον Πάπα Γρηγόριο τον Α κάπου γύρω στον 6 αιώνα μ.Χ, τα χρησιμοποίησε ο Δάντης στη Θεία Κωμωδία το 13 αιώνα. Μετά τα ζωγράφισε (τουλάχιστον έτσι πιστεύαμε) ο Bosch και αργότερα, έγιναν όπερα -μπαλέτο από το Βέϊλ και τον Μπρέχτ αλλά και ταινία το 1995 (Se7en), με το Μόργκαν Φρίμαν το Μπραντ Πιτ, τον Κέβιν Σπέισι και τη Γκούινεθ Πάλτροου.

Το τρίτο κομμάτι του πολύπτυχου είναι «Ο θάνατος του Φιλάργυρου» από την National Gallery of Art in Washington στο πνεύμα του λατινικού «memento mori», της υπενθύμισης δηλαδή του θανάτου. Όλα είναι προσωρινά και εφήμερα και όλα εδώ μένουν όπως θα μείνει και το χρυσό που έχει μαζέψει ο σπαγκοραμμένος αφού ήρθε η ώρα να αποχαιρετήσει γυμνός και αδύναμος το μάταιο τούτο κόσμο.

Μικρό διάλειμμα, για να συναντήσω την κα Ζachariasse για να μου πει πως έπεισαν τα άλλα μουσεία να δώσουν τα έργα, γιατί ήταν δυο φορές sold out τα εισιτήρια, πόσο αποτιμάται σε αξία όλος αυτός ο θησαυρός και φυσικά, γιατί το Prado δεν έστειλε στη γενέτειρα πόλη του Bosch το εμβληματικό έργο του ιδιοφυούς Ολλανδού τον «Κήπο των Επίγειων Απολαύσεων».

Τι έμαθα από την κα Fiona Zachariasse διευθύντρια της έκθεσης

Η ιδέα ξεκίνησε από τον κο Charles de Mooij διευθυντή του μουσείου και τον ιστορικό τέχνης και μελετητή του Bosch Jos Koldeweij. Αφορμή μία έκθεση που είχε γίνει στο μουσείο Boijmans στο Ρόττερνταμ αφιερωμένη στο Bosch το 2001. Επειδή όμως το Noordbrabants, το μουσείο στο Hertogenebosch δεν είχε ούτε ένα έργο του διάσημου τέκνου της πόλης, αποφάσισαν να δημιουργήσουν και να εστιάσουν αρχικά σε ένα πρόγραμμα μελέτης και συντήρησης των έργων του Bosch. Με το BRCP (the Bosch Research and Conservation Project) μια ομάδα καταξιωμένων ιστορικών ειδικών συντηρητών και μελετητών του Bosch που είχε τη γενναιόδωρη στήριξη από το Getty Foundation (το πιο πλούσιο πολιτιστικό ίδρυμα στον κόσμο), ο κος Μοοij, δελέασε και έπεισε όλα τα μουσεία του κόσμου που έχουν πίνακες του Bosch, να τα δανείσουν και να συμβάλλουν στην επιτυχία του εγχειρήματος που δεν έχει ξαναγίνει ποτέ!

Ως αντάλλαγμα, τα έργα θα γύριζαν σε αυτούς τσεκαρισμένα συντηρημένα και περιποιημένα. Έτσι όλη η επιστημονική ομάδα εξοπλισμένη με ότι πιο σύγχρονο αφορά τη συντήρηση έργων τέχνης για 9 ολόκληρα χρόνια πηγαινοέρχονταν σε περίπου 20 μουσεία σε όλο τον κόσμο.

Bosch or not Bosch

Η διαδικασία έβγαλε και μερικούς «λαγούς». Π.χ. οι πειρασμοί του Αγίου Αντωνίου από το Nelson-Atkins Museum of Art, Kansas City, Missouri, τελικά ναι και βέβαια είναι ζωγραφισμένο από το χέρι του Hieronymus και όχι από κάποιο μαθητή του, όπως πίστευαν μέχρι σήμερα. Περήφανος ο διευθυντής του μουσείου κος Julián Zugazagoitia, το παρουσιάζει στους δημοσιογράφους

 

Τα νέα όμως για άλλους δεν ήταν ευχάριστα, αφού σύμφωνα με τη BRCP, τα “7 θανάσιμα αμαρτήματα” που βρίσκονται στο Prado, δεν τα ζωγράφισε ο Hieronymus Βοsch.

H δεντροχρονολογία (dentrochronology) τεχνική με την οποία οι ειδικοί υπολογίζουν την ηλικία του δέντρου άρα και του ξύλου πάνω στο οποίο ζωγράφισε ο καλλιτέχνης τα «7 θανάσιμα αμαρτήματα» οδήγησε στο συμπέρασμα ότι ο πίνακας (sorry!) βγήκε από το εργαστήρι του Bosch αρκετά χρόνια όμως μετά το θάνατό του. Που είναι το λάθος;

Το BRCP απεφάνθη λοιπόν ότι ο πίνακας έγινε από έναν μαθητή του. Τι συντριβή θα ήταν για το μεγάλο λάτρη του Bosch τον «Φιλίππο τον Ωραίο» που είχε εγκαταστήσει τα «7 θανάσιμα αμαρτήματα» στην κρεβατοκάμαρά του!

Το Prado προς το παρόν τηρεί σιγή ιχθύος. Αντιθέτως με ένα πολύ ενδιαφέρον tweet απάντησε το Museum of fine arts στην απόρριψη της αυθεντικότητας «Του Χριστού που κουβαλάει το σταυρό»

Bosch or not Bosch, we are no more or less happy to see it! #LoveTheArt, not (just) the name!

Tην τελευταία εβδομάδα το μουσείο θα ήταν ανοιχτό 23 ώρες το 24ωρο. Ο τελικός απαολογισμός λέει ότι 421.000 άνθρωποι επισκέφτηκαν το Het Noordbrabants. Σημειώστε ότι 200.000 είναι συνήθως οι επισκέπτες καθ’ όλη τη διάρκεια της χρονιάς. Τα εισιτήρια είχαν εξαντληθεί λίγες μέρες αφότου έγιναν τα εγκαίνια. Έκαναν δύο φορές επέκταση του ωραρίου προλαμβάνοντας 4 φορές παραπάνω προσωπικό κι όμως, το ηλεκτρονικό τους σύστημα έπαθε black out, αφού “κλείνονταν” δύο εισιτήρια ανά δευτερόλεπτο, με συνέπεια να εξαντλούνται σε ελάχιστες ημέρες.

“Ούτε καν ζητήσαμε τον «Κήπο των Επίγειων Απολαύσεων» από το Prado, μου είπε η κα Zachariasse , γιατί ξέραμε ότι εκεί έπρεπε να σταματήσουμε, θα ήταν σα να έφευγε από το μουσείο του Rijksmuseum στο Αμστερνταμ, η «Νυχτερινή Περίπολος» του Ρέμπραντ. Εάν το Prado ήθελε όμως να μας το δώσει θα το παίρναμε ευχαρίστως…” προσθέτει χαμογελώντας και αρνείται να μου αποκαλύψει όχι μόνο το μέγεθος της αξίας των έργων που εκτίθενται στο κτίριο που βρισκόμαστε αλλά και τον αριθμό των μηδενικών που ακολουθούν το νούμερο.

Θα νιώσετε μοναξιά την επόμενη εβδομάδα, της λέω αποχαιρετώντας την.

«Καθόλου, μου απαντάει, όλα αυτά θα πρέπει σε δύο εβδομάδες να αποσυναρμολογηθούν και να γυρίσουν από όπου τα πήραμε, με την ίδια ακριβώς προσοχή και διαδικασία. Κάποια από αυτά θα πάνε στο Prado, αφού τα 500 χρόνια από το θάνατο του ζωγράφου, θα γιορταστούν και εκεί με μία ανάλογη έκθεση, φυσικά όχι της ίδιας έκτασης.

Μετά, θα έχουμε εκθέσεις καλλιτεχνών που το έργο τους έχει σχέση με τον Hieronymus Bosch, ξεκινώντας από το Βέλγο Jan Fabre.

A λέω, ο Fabre ήταν να αναλάβει το δικό μας πολιτιστικό φεστιβάλ.

«Το ανέλαβε, μου απαντάει γελώντας ευγενικά, η ενημερωμένη κα Ζαχαρίας αλλά για πολύ πολύ λίγο…»

Βγήκα από το μουσείο, ρίχνοντας μια ματιά στο απίστευτα εντυπωσιακό έργο του Fabre που ήταν φτιαγμένο από κελύφη χρυσόμυγων. Πράγματι παρέπεμπε στο Bosch!

Όπως Ολυμπιακοί!

Στο δρόμο ήταν σα να περπατούσα στην Αθήνα την εποχή των Ολυμπιακών Αγώνων. Πόσοι αιώνες πέρασαν από τότε! Όλη η πόλη μία σκηνή! Πραγματικά Γιορτή! Παίρνοντας το δρόμο για την κεντρική πλατεία για να πάω στο σπίτι του Bosch, έκανα στάση για το παραδοσιακό bosche bol, το τεράστιο προφιτερόλ που σας έλεγα.

«Λαιμαργία», σκέφτηκα και την πλήρωσα την αμαρτία μου λίγο μετά, αφού δεν πρόλαβα τη ξενάγηση (wondrous climp) στην οροφή του καθεδρικού ναού της πόλης. Ο Άγιος Ιωάννης, ένα από τα πιο γνωστά αρχιτεκτονικά μνημεία της Ολλανδίας χτίστηκε μεταξύ του 1370 και του 1529. Εάν δει κανείς τις εκπληκτικές γοτθικές φιγούρες που βρίσκονται στην οροφή του, μπορεί εύκολα να φανταστεί κανείς τον έφηβο Hieronymus να σουλατσάρει στη στέγη του και να παίρνει ιδέες για τους πίνακές του. Ή μήπως έδινε κιόλας; Με αφορμή τα 500 χρόνια από το θάνατό του, οι επισκέπτες έχουν τη μοναδική ευκαιρία να ανέβουν για πρώτη φορά εκεί ψηλά και να δουν τα γλυπτά από κοντά.

Είχε αρχίσει να νυχτώνει και επιστρέφοντας στο υπόγειο παρκινγκ του μουσείου, το οποίο είχε κατασκευασθεί για να εξυπηρετήσει την έκθεση, χάζευα τους φωτισμούς στα παλιά κτίρια που απεικόνιζαν, τι άλλο παρά τα αλλόκοτα πλάσματα του Hieronymus Bosch. Εντυπωσιακό!

Ήταν πια σκοτεινά, αλλά είναι σίγουρο ότι εάν ο Hieronymus γύριζε 500 χρόνια μετά το θάνατό του στο «Δάσος του Δούκα», δε θα χανόταν. Η ίδια πόλη, τα ίδια σοκάκια, το ίδιο σπίτι! Ίσως και ακόμη και οι τελετές της Αδελφότητας (ναι υπάρχει και σήμερα) να γίνονται στα ίδια μέρη.