“Μητέρες που δεν μπορούν να αγαπήσουν”

Πρόκειται για το βιβλίο της Αμερικανίδας θεραπεύτριας Susan Forward, Mothers Who Can’t Love (2013, Harper Collins).

Είναι ένας τίτλος που μπορεί να σοκάρει στην πρώτη ματιά, ιδίως μια αναγνώστρια ή έναν αναγνώστη στην Ελλάδα…

Θα πρότεινα να αντιπαρέλθουμε το σοκ ή, έστω, να το αντέξουμε, και να αφήσουμε τη συγγραφέα να μας αποκαλύψει τη σκοτεινή πλευρά χιλιάδων γυναικών, οι οποίες φέρουν στον κόσμο παιδιά χωρίς να γίνουν «επαρκώς καλές μητέρες» και, συχνά, δεν γίνονται καθόλου μητέρες. Απλά παραμένουν γεννητόρισσες…

Ίσως πει κάποιος, διαλλακτικά: σύμφωνοι αλλά από τις ΗΠΑ τι να περιμένεις;

Χμ! Όποιος βιάζεται σκοντάφτει, θα του απαντήσει η πραγματικότητα χιλιάδων Ελληνίδων κορών που βρέθηκαν στην “αγκαλιά από αγκάθια” τέτοιων γυναικών. Κορών που έρχονται, κάποιες φορές, στα γραφεία μας, αλλά και πολλών περισσοτέρων που δεν θα τολμήσουν να κάνουν αυτό το βήμα · βήμα ανακούφισης και ελευθερίας.

Η συγγραφέας περιγράφει αυτόν τον τύπο “μητέρας” μέσα από την εμπειρία της με γυναίκες θεραπευόμενες.

Όμως αυτό το βιβλίο έχει να προσφέρει γνώση σε όλους. Τόσος σε άντρες που έχουν τέτοιες μητέρες όσο και σε ανθρώπους – γυναίκες και άντρες – που συσχετίζονται με κακοήθεις και ναρκισσιστικές προσωπικότητες στο περιβάλλον τους.

Η συγγραφέας ξεκινά με το “Τι κάνει καλή μια μητέρα;” ( σελ. 9 ). “Μια καλή μητέρα δεν είναι ούτε τέλεια ούτε ένας μάρτυρας. Έχει τη δική της ψυχοσυναισθηματική αποσκευή, τις δικές της ουλές, τις δικές της ανάγκες. Μπορεί να μη θέλει να κάνει συμβιβασμούς ως προς τη δουλειά της και επόμενα να μην είναι διαθέσιμη ορισμένες στιγμές για την κόρη της. Μπορεί επίσης να χάνει την υπομονή της, να λέει ή να κάνει πράγματα για τα οποία μετανιώνει. Ένα όμως η γενική της συμπεριφορά επιτρέπει στην κόρη της να πιστέψει στην αξία της [ως παιδί], να θρέψει τον αυτοσεβασμό της, το αίσθημα ασφάλειας και τη γαλήνη της, αυτή η μητέρα επιτελεί καλά το ρόλο της, είτε είναι μια καταπληκτική μητέρα είτε μια “επαρκώς καλή μητέρα” (σύμφωνα με τον ορισμό του Ντ. Ουΐνικοτ). Προσφέρει μια πραγματική αγάπη, με χειροπιαστό και αξιόπιστο τρόπο, απέναντι στο παιδί της” (σελ.9).

Στο 1ο μέρος το βιβλίο καταγίνεται με το να καταδείξει τα στοιχεία που συνιστούν μια “μητέρα που δεν μπορεί να αγαπήσει”. Ξεκινώντας από την αντιμετώπιση του οικουμενικού ταμπού: “δεν επιτρέπεται η κριτική στις μητέρες, πόσο δε μάλλον η κατηγορίες εναντίον τους, η μητέρα είναι μόνον Αγάπη”, συνεχίζει με το να ενθαρρύνει τις γυναίκες να δείξουν εμπιστοσύνη στο βίωμά τους, στα συναισθήματα και τις σκέψεις τους, ακόμη και εάν χρειαστεί να βρεθούν αντιμέτωπες με την αμφισβήτηση και τη δυσπιστία άλλων, οικείων, προσώπων.

Παρουσιάζει και αναλύει διεξοδικά πέντε τύπους μητέρας:

• η νοσηρά, παθολογικά ναρκισσιστική
• η νοσηρά αρπακτική
• η ελεγκτική
• η μητέρα που έχει ανάγκη από «μαμάκιασμα»/ κανάκεμα
• η μητέρες που αμελούν, προδίδουν και κακοποιούν

Η νοσηρά/παθολογικά ναρκισσιστική μητέρα

Υποφέρει από ένα βαθύ συναίσθημα ανασφάλειας και απασχολείται πολύ με τον εαυτό της, έχοντας μια αχόρταγη ανάγκη για θαυμασμό και μια υπερβολική αίσθηση της σημαντικότητάς της. Συμπεριφέρεται συχνά στην κόρη της σαν να είναι αντίζηλος, σαμποτάροντας την εμπιστοσύνη στον εαυτό της, στη χάρη της και τη θηλυκότητά της. Όταν η κόρη ενηλικιωθεί και αρχίσει να χαίρεται τη ζωή της, οι κριτικές και το πνεύμα ανταγωνισμού ξεχειλίζουν.

Η νοσηρά αρπακτική μητέρα

Πνίγει την κόρη της απαιτώντας αδιάκοπα το χρόνο και την προσοχή της, σβήνοντας τα όρια ανάμεσά τους και θέλοντας να είναι το κέντρο της ζωής του παιδιού της, με κάθε τίμημα. Δεν μπορεί να δεχθεί την αυτονόμηση της κόρης της, μιλά γι’ αυτήν ως « η καλύτερή μου φίλη » και σπάνια δε δείξει συμπόνοια.

Η ελεγκτική μητέρα

Νιώθει ανίσχυρη σε πολλούς τομείς της ζωής της και χρησιμοποιεί την κόρη της για να πληρώσει αυτά το κενά, ένα η κόρη δεν ανταποκριθεί στις απαιτήσεις της γίνεται απειλητική απέναντί της , με πρόσχημα το ότι γνωρίζει τι είναι καλύτερο για το παιδί της.

Η μητέρα που έχει ανάγκη από “μαμάκιασμα” (κανάκεμα)

Είναι καταβεβλημένη. Συχνά μπλεγμένη στα δίχτυα καταχρήσεων ή κατάθλιψης, βάζει την κόρη της στο ρόλο του φροντιστή, τόσο για την ίδια όσο και όλης της οικογένειας.

Οι μητέρες που αμελούν, προδίδουν και κακοποιούν

Βρίσκονται στο πιο σκοτεινά ακραίο σημείο της κλίμακας, “παγερές”, αφήνοντας απροστάτευτη την κόρη τους στις καταχρήσεις άλλων μελών της οικογένειας, ακόμα και κακοποιώντας την οι ίδιες. Οι ζημιές που προκαλούν αυτές οι μητέρες, είναι ολέθριες και οι πληγές βαθιές.

Στα κεφάλαια 2 έως και 6, γίνεται μια αναλυτική παρουσίαση των χαρακτηριστικών του κάθε τύπου, συνοδευόμενα από πολλά παραδείγματα της συμπεριφοράς κορών που έχουν τέτοιες μητέρες, των μηχανισμών άμυνας, δικαιολόγησης, παλινδρομήσεων στη σχέση με τη μητέρα τους αλλά και με το υπόλοιπο περιβάλλον τους (συντρόφους, παιδιά, φίλους, δουλειά).

Στο 2ο Μέρος, η συγγραφέας παρουσιάζει τις “Οδούς για την ανασυγκρότηση”.

Ξεκινώντας από την αναγνώριση των τραυμάτων, την απενοχοποίηση της κριτικής προς τη μητέρα, την απαλλαγή από μια εσφαλμένη συμπόνοια  (η οποία είναι στην ουσία της υποταγή), την καλλιέργεια – εκ μέρους της θεραπευόμενης – της πεποίθησης ότι “αξίζω να αγαπηθώ”. Η Susan Forward δεν παύει να επιμένει στην βαθμιαία προσέγγιση και εξέλιξη – “προχωράτε με το δικό σας ρυθμό”, στη γλυκύτητα απέναντι στον εαυτό, στην αποδοχή πισωγυρισμάτων τα οποία, αναπόφευκτα, υπάρχουν σε μια τόσο δύσβατή διαδρομή. Προειδοποιεί και προετοιμάζει για το ότι αυτή η διαδικασία έχει επώδυνα σημεία.

Η συγγραφέας δίνει μερικές σημαντικές και ωφέλιμες συμβουλές ως προς την επιλογή θεραπευτή (σελ. 176 -177), συνιστώντας κατηγορηματικά να αποφεύγει κανείς θεραπευτές οι οποίοι υποστηρίζουν:

“αυτά είναι παρελθόν, γυρίστε σελίδα. Ας επικεντρωθούμε στο εδώ και τώρα. Θα έπρεπε να είστε πιο επιεικείς με τη μητέρα σας, είχε κι αυτή προβλήματα. Δεν θα περάσετε τη ζωή σας μέσα στο παράπονο. Χρειάζεται να συγχωρήσετε, να ξεχάσετε και μετά να ζήσετε τη ζωή σας“.

Στο 2ο Μέρος το Κεφ. 7 “Η αρχή της αλήθειας – αρχίζω να διακρίνω ότι δεν έφταιγα εγώ”, αφορά την αναγνώριση των ψευδών αντιλήψεων για τον εαυτό, αντιλήψεις που μπολιάστηκαν μέσω των άμεσων αλλά, κυρίως, τα έμμεσα και ύπουλα μηνύματα της μητέρας. Μηνύματα που μείωναν την αξία της κόρης, που την κατέβαλλαν άδικα, που της επέβαλλαν ένα ρόλο ως προς τη (στήριξη και φροντίδα της μητέρας της). Διαχωρισμός αυτών των αντιλήψεων από τις αληθείς, δηλαδή από αυτό το οποίο είμαι και θέλω να είμαι πραγματικά, αυτό το οποίο βλέπουν οι άλλοι σε μένα κι εγώ, μέχρι τώρα, δεν επέτρεπα στον εαυτό μου να δει.

Κεφ. 8 “Να αναγνωρίσουμε τα επώδυνα συναισθήματα – Μου κάνει τόσο καλό το να αδειάζω από όλα αυτά”.

Ένα στάδιο που απαιτεί κουράγιο και αντοχή.

Κεφ.9 “Πως να αντλεί κανείς σοφία από το θυμό και τον καημό του – Είμαι έτοιμη να αντικρύσω τα συναισθήματα που καταπίεζα τόσο καιρό”.

Αυτά τα δύο συναισθήματα έχουν τεράστια ενεργειακή φόρτιση. Χρειάζεται να μάθει κανείς να διακρίνει το θυμό πίσω από τον καημό και τη λύπη, να τα διαχωρίσει μεταξύ τους, να συνειδητοποιήσει ότι η φταίχτρα δεν ήταν ποτέ το κοριτσάκι που υπήρξε ως παιδί αλλά η μητέρα του, δηλαδή να μην στρέφει το θυμό εναντίον του εαυτού, να εξουδετερώσει το μύθο της καλής μητέρας, να αποδεχτεί το θυμό και τη λύπη και να μάθει να τα εξημερώνει και να τα υπερβαίνει. Ο διαχωρισμός του θυμού από τον καημό και η διαχείρισή του, οδηγεί σε ένα επόμενο στάδιο στο να νιώσει κάποια τον καημό της. Βύθισμα δύσκολο και επώδυνο αλλά που οδηγεί στην Κάθαρση. Τέλος, το ενεργειακό δυναμικό (η Θεμελιώδης βία όπως την παρουσιάζει ο Γάλλος ψυχαναλυτής Jean Bergeret) που η έχουν αυτά τα δύο συναισθήματα, μπορεί πλέον, να τεθεί στην υπηρεσία της ζωής και της δημιουργίας.

Κεφ. 10 “Αλλάξτε στάση, αλλάξτε τη ζωή σας – το βλέπω ότι είναι σκληρό το να αλλάξεις αλλά είναι ακόμη πιο σκληρό το να μην αλλάξεις”. Κεφ.11 “Ορίστε όρια – δεν θα πίστευα ποτέ ότι έχω δικαίωμα να λέω όχι”. Κεφ. 12 “Αποφασίστε για τον τύπο των σχέσεων που θέλετε να έχετε – Επιτέλους νιώθω ενήλικη”.

Σε αυτά τα κεφάλαια, η συγγραφέας αναφέρεται στα δικαιώματα και τις – πραγματικές και όχι φαντασιακές – υποχρεώσεις ενός ενήλικα απέναντι στο γονιό του, στην επικοινωνία που δε θα είναι αμυντική, στον καθορισμό ορίων, στην ανάπτυξη νοητικών και συναισθηματικών στρατηγικών απέναντι σε μια τέτοια μητέρα.

Κεφ.13 “Οι πιο δύσκολες αποφάσεις- οφείλω να διαλέξω ανάμεσα στη μητέρα μου και το ευ-ζην μου”. Θα προσέθετα, πριν το “ευ ζην” της συγγραφέως, το “απλώς ζην”, το “επιβιώνειν”.

Όταν οι αλλαγές μας δεν επηρεάζουν τη μητέρα και η μόνη λύση – στην οποία εκείνη μας εξαναγκάζει – είναι η ρήξη, εξορκίζοντας την ενοχή και αναπτύσσοντας τις πιο πρόσφορες στρατηγικές απέναντι στις αντιδράσεις των οικείων.

Κεφ. 14 “Όταν η μητέρα έχει πραγματικά ανάγκη – πρέπει να είμαι κοντά της. Ότι και να είναι, είναι, εν τέλει, η μητέρα μου”

Πως να είναι κάποια ή κάποιος παρών στη δυσκολία της “μητέρας”, προστατεύοντας όλο το Έργο που έχει κάνει.

Επίλογος: “επιτέλους να υπάρξει σύνδεση με την καλοήθη, ευμενή μητέρα”.

Το όφελος από την παρατήρηση των καλών μητέρων γύρω μας, η συνειδητοποίηση του ότι υπάρχουν πλάι μας άνθρωποι που μας στηρίζουν κα ι αγαπούν, η παρηγοριά του πληγωμένου παιδιού μέσα μας.

Προσπάθησα να δώσω μια περιεκτική εικόνα του βιβλίου. Όπως προανέφερα, αξίζει να διαβαστεί και από άντρες και γυναίκες, ακόμη και εάν δεν είχαν τόσο καταστροφικές μητέρες. Το βιβλίο αυτό μιλάει, επίσης, για τους κακοήθεις νάρκισσους που συναντάμε στη ζωή μας.

Με την ελπίδα και την ευχή να μεταφραστεί σύντομα στα ελληνικά.

(η παρουσίαση και οι αναφορές είναι από τη γαλλική έκδοση – Hachette Livre, Marabout 2015).

*Δημήτρης Οικονομίδης ψυχίατρος-ψυχοθεραπευτής – Μέλος του ΔΣ του ΙΨΥΠΕ Π. Σακελλαρόπουλος