Η ΦΩΝΗ ΤΩΝ ΑΘΩΩΝ: ΤΡΙΑΝΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗ ΣΦΑΓΗ ΤΗΣ ΣΡΕΜΠΡΕΝΙΤΣΑ

Τον Ιούλιο του 1995, σε μια μικρή πόλη της ανατολικής Βοσνίας, η ανθρωπότητα βίωσε ένα από τα πιο φρικτά εγκλήματα της σύγχρονης εποχής. Η Σρεμπρένιτσα, που είχε κηρυχθεί ασφαλής ζώνη από τα Ηνωμένα Έθνη, μετατράπηκε σε πεδίο μαζικής σφαγής, όπου χιλιάδες αμάχοι έχασαν τη ζωή τους μέσα σε λίγες μέρες.

Η τραγωδία αυτή εκτυλίχθηκε μέσα στον ευρύτερο πόλεμο της Βοσνίας, μια σύγκρουση που ξεκίνησε μετά την βίαιη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας και τη βύθιση της περιοχής σε ένα χάος εθνικιστικών συγκρούσεων. Μετά την πτώση του κομμουνισμού, το πολυεθνικό κράτος της Γιουγκοσλαβίας κατέρρευσε, αφήνοντας πίσω του ανεξάρτητα κράτη και βαθιές διαιρέσεις.

Ο πόλεμος που ξέσπασε μετά τη διάλυση της πρώην Γιουγκοσλαβίας κόστισε τη ζωή σε πάνω από 100.000 ανθρώπους στη Βοσνία και Ερζεγοβίνη από το 1992 έως το 1995, με κύρια θύματα τους Βόσνιους Μουσουλμάνους. Παράλληλα, πάνω από δύο εκατομμύρια πολίτες αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους, βυθίζοντας την περιοχή σε ένα τεράστιο προσφυγικό κύμα.

 

Μία από τις πιο σκοτεινές σελίδες αυτής της τραγωδίας ήταν η σφαγή στη Σρεμπρένιτσα. Τον Ιούλιο του 1995, ο στρατός των Σερβοβοσνίων κατέλαβε την πόλη, η οποία είχε χαρακτηριστεί «ασφαλής ζώνη» βάσει του Ψηφίσματος 819 του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ. Στη συνέχεια, διέπραξε τη μαζική εκτέλεση χιλιάδων ανδρών και εφήβων, ενώ οι υπόλοιποι –περίπου 25.000 γυναίκες, παιδιά και ηλικιωμένοι– εκτοπίστηκαν βίαια από τον θύλακα.

Η σφαγή αυτή θεωρείται η μεγαλύτερη στην Ευρώπη μετά το Ολοκαύτωμα.

Μέχρι σήμερα, λίγα γεγονότα έχουν αναγνωριστεί επίσημα ως γενοκτονίες από διεθνή δικαστήρια. Ωστόσο, τόσο το Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης όσο και το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο για την πρώην Γιουγκοσλαβία έχουν καταδικάσει τη σφαγή των Βόσνιων Μουσουλμάνων από τον στρατό της Σερβικής Δημοκρατίας ως πράξη γενοκτονίας.

 

ΤΡΙΑΝΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗ ΣΦΑΓΗ ΤΗΣ ΣΡΕΜΠΡΕΝΙΤΣΑ

Η στρατηγική σημασία της Σρεμπρένιτσα

Η Σρεμπρένιτσα είχε σημαντική στρατηγική και συμβολική σημασία. Βρισκόταν κοντά στα σύνορα με τη Σερβία και περιβαλλόταν από εδάφη υπό τον έλεγχο των Σέρβων της Βοσνίας, και έγινε καταφύγιο για χιλιάδες εκτοπισμένους Βόσνιους που διέφευγαν από την εθνοκάθαρση σε άλλα μέρη. Η κατάσταση «ασφαλούς ζώνης» είχε σκοπό να προστατεύσει τον άμαχο πληθυσμό και να διατηρήσει την ειρήνη, αλλά δεν επιβλήθηκε ουσιαστικά.

Καθ’ όλη τη διάρκεια του πολέμου, η Σρεμπρένιτσα ήταν πολιορκημένη, και ο πληθυσμός υπέφερε από πείνα, βομβαρδισμούς και διαρκείς απειλές επίθεσης. Παρά τις εκκλήσεις για αυξημένη προστασία, τα Ηνωμένα Έθνη διατήρησαν μια περιορισμένη ειρηνευτική δύναμη -περίπου 400 Ολλανδούς ειρηνευτές- οι οποίοι ήταν ανεπαρκώς εξοπλισμένοι και είχαν αυστηρούς κανόνες εμπλοκής που περιόριζαν την ικανότητά τους να παρέμβουν αποτελεσματικά.

Η πτώση της Σρεμπρένιτσα: Ιούλιος 1995

Την αρχή του Ιουλίου 1995, οι δυνάμεις των Σέρβων ξεκίνησαν μια μεγάλη στρατιωτική επίθεση για να καταλάβουν τη Σρεμπρένιτσα. Υπό την ηγεσία του στρατηγού Ράτκο Μλάντιτς, ο στρατός τους αριθμούσε περίπου 20.000 άνδρες, συντριπτικά περισσότεροι από τους Ολλανδούς ειρηνευτές που υπερασπίζονταν την πόλη.

Στις 11 Ιουλίου, μετά από ημέρες βομβαρδισμών και περικύκλωσης, η Σρεμπρένιτσα έπεσε. Οι ειρηνευτές του ΟΗΕ κατακλύστηκαν και δεν μπόρεσαν να σταματήσουν την προέλαση. Οι διοικητές της Ολλανδικής δύναμης ζήτησαν αεροπορικές επιδρομές και ενισχύσεις, αλλά αυτές αρνήθηκαν ή καθυστέρησαν λόγω πολιτικών δισταγμών στον ΟΗΕ και το ΝΑΤΟ.

Η κατάληψη σήμανε την κατάρρευση της προστατευτικής εντολής του ΟΗΕ και την αρχή μιας από τις χειρότερες σφαγές στη σύγχρονη ευρωπαϊκή ιστορία.

Η σφαγή των αμάχων

Αμέσως μετά την κατάληψη, οι δυνάμεις των Σέρβων άρχισαν να διαχωρίζουν τον πληθυσμό. Οι γυναίκες, τα παιδιά και οι ηλικιωμένοι απομακρύνθηκαν με λεωφορεία και ανθρωπιστικά κονβόι, συχνά υπό σκληρές και ταπεινωτικές συνθήκες.

Ωστόσο, περίπου 8.000 Βόσνιοι άνδρες και αγόρια -από εφήβους έως μεσήλικες- συνελήφθησαν. Μεταφέρθηκαν σε διάφορα σημεία, όπως σχολεία, αποθήκες και στρατόπεδα συγκέντρωσης. Τις επόμενες ημέρες και εβδομάδες, εκτελέστηκαν.

Οι μαζικές εκτελέσεις έγιναν σε δάση, χωράφια και απομακρυσμένες τοποθεσίες. Τα θύματα πυροβολούνταν εξ επαφής, συχνά αφού είχαν δεμένα μάτια και χέρια. Τα σώματά τους θάβονταν σε ομαδικούς τάφους, μερικοί εκ των οποίων σκάφτηκαν πρόχειρα και άλλοι πιο προσεκτικά κρυμμένοι. Αργότερα, για να κρυφτούν τα στοιχεία, πολλά πτώματα ανασκάφθηκαν από τους τάφους και ξαναθάφτηκαν.

Η αντίδραση και οι αποτυχίες της διεθνούς κοινότητας

Η πτώση της Σρεμπρένιτσα και η σφαγή που ακολούθησε αποκάλυψαν τις τραγικές ελλείψεις στην αντίδραση της διεθνούς κοινότητας στον πόλεμο της Βοσνίας. Οι ειρηνευτικές δυνάμεις του ΟΗΕ είχαν περιορισμένες δυνατότητες και εξουσίες για να προστατεύσουν τους αμάχους αποτελεσματικά. Οι πολιτικές διαφωνίες μεταξύ των κρατών μελών του ΟΗΕ και του ΝΑΤΟ καθυστέρησαν την αποφασιστική δράση.

Οι Ολλανδοί ειρηνευτές βρέθηκαν σε αδύνατη θέση, αναγκασμένοι να ακολουθούν αυστηρούς κανόνες εμπλοκής και αδύναμοι να υπερασπιστούν την πόλη ή να αποτρέψουν τον διαχωρισμό και την εκτέλεση των ανδρών και αγοριών. Τα αιτήματα για αεροπορικές επιδρομές καθυστέρησαν ή απορρίφθηκαν μέχρι να είναι πολύ αργά.

Η σφαγή προκάλεσε διεθνή κατακραυγή και έγινε σύμβολο της αποτυχίας προστασίας ευάλωτων πληθυσμών. Προκάλεσε συζητήσεις για την αποτελεσματικότητα της ειρηνευτικής αποστολής του ΟΗΕ και την ευθύνη της διεθνούς κοινότητας να παρέμβει σε περιπτώσεις μαζικών εγκλημάτων.

Επιζώντες και εκτοπισμοί

Η σφαγή άφησε χιλιάδες οικογένειες συντετριμμένες. Οι επιζώντες της γενοκτονίας, συμπεριλαμβανομένων γυναικών, παιδιών και ανδρών που γλίτωσαν, αντιμετώπισαν τεράστια τραύματα και απώλειες. Πολλοί εγκατέλειψαν τη Σρεμπρένιτσα και τις γειτονικές περιοχές, αναζητώντας καταφύγιο σε ασφαλέστερα μέρη της Βοσνίας ή στο εξωτερικό.

Ο κοινωνικός ιστός της περιοχής καταστράφηκε. Οι άνδρες, που συχνά ήταν οι κύριοι εργαζόμενοι και προστάτες, χάθηκαν, αφήνοντας τις οικογένειες ευάλωτες. Οι ψυχολογικές και συναισθηματικές πληγές βαθιές, με τους επιζώντες να αφηγούνται τρομακτικές ιστορίες κρυψώνων, απωλειών και εκτελέσεων αγαπημένων προσώπων. Η σφαγή προκάλεσε επίσης μαζικούς εκτοπισμούς και προσφυγικές κρίσεις, με εκατοντάδες χιλιάδες να εγκαταλείπουν την ευρύτερη περιοχή του πολέμου στη Βοσνία.

Δικαιοσύνη και λογοδοσία

Σε απάντηση στις θηριωδίες στη Βοσνία, τα Ηνωμένα Έθνη ίδρυσαν το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο για την πρώην Γιουγκοσλαβία (ICTY) το 1993, με σκοπό την δίωξη εγκλημάτων πολέμου, εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας και γενοκτονίας.

Το ICTY διαδραμάτισε κρίσιμο ρόλο στην τιμωρία των βασικών υπευθύνων. Ανάμεσά τους, ο πιο γνωστός ήταν ο Ράτκο Μλάντιτς, ο στρατηγός των Σερβοβόσνιων που οργάνωσε τη σφαγή της Σρεμπρένιτσα. Το 2017, μετά από μακρά δίκη, ο Μλάντιτς καταδικάστηκε για γενοκτονία, εγκλήματα πολέμου και εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, και του επιβλήθηκε ισόβια κάθειρξη.

Οι αποφάσεις του ICTY επιβεβαίωσαν ότι η σφαγή συνιστούσε γενοκτονία -την εκ προθέσεως καταστροφή μιας ομάδας, ολικά ή μερικά- μια σπάνια και σημαντική νομική διαπίστωση. Επιπλέον, το Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης (ICJ) έκρινε επίσης ότι οι δολοφονίες στη Σρεμπρένιτσα ήταν γενοκτονία, θέτοντας σημαντικά διεθνή νομικά προηγούμενα.

Ωστόσο, πολλές οικογένειες θυμάτων θεωρούν ότι η δικαιοσύνη παραμένει ελλιπής, καθώς ορισμένοι δράστες δεν έχουν λογοδοτήσει ποτέ.

Τιμή στη μνήμη

Η γενοκτονία στη Σρεμπρένιτσα άφησε ανεξίτηλα ψυχικά τραύματα όχι μόνο στους επιζώντες και στις οικογένειες των θυμάτων, αλλά και στην ευρύτερη κοινωνία της Βοσνίας. Οι πληγές αυτές αποτελούν ακόμα και σήμερα σοβαρό εμπόδιο στη διαδικασία συμφιλίωσης ανάμεσα στις εθνοτικές κοινότητες της χώρας.

Το 2025 συμπληρώνονται 30 χρόνια από αυτή τη μαύρη σελίδα της ιστορίας, όταν τουλάχιστον 8.372 άνθρωποι εκτελέστηκαν, χιλιάδες εκτοπίστηκαν βίαια, και ολόκληρες οικογένειες και κοινότητες σβήστηκαν από τον χάρτη.

Η Ειδική Σύμβουλος του ΟΗΕ για την Πρόληψη της Γενοκτονίας, Άλις Γουαϊρίμου Ντερίτου, έχει εκφράσει βαθιά ανησυχία για τη συνεχιζόμενη άρνηση της γενοκτονίας στη Σρεμπρένιτσα, καθώς και για την εξύμνηση καταδικασθέντων εγκληματιών πολέμου- φαινόμενα που διαβρώνουν τη μνήμη και απειλούν τη σταθερότητα της περιοχής.

Τον Μάιο του 2024, η Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ, με πρωτοβουλία της Γερμανίας και της Ρουάντα, καθιέρωσε την 11η Ιουλίου ως Διεθνή Ημέρα Μνήμης της Γενοκτονίας της Σρεμπρένιτσα. Η απόφαση αυτή συνοδεύτηκε από την εντολή προς τον Γενικό Γραμματέα να οργανώσει ειδικά προγράμματα ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης, ώστε να διαφυλαχθεί η αλήθεια και να τιμηθούν τα θύματα.

Το ψήφισμα καταδικάζει κάθε μορφή άρνησης της γενοκτονίας και καλεί τα κράτη μέλη να διαφυλάξουν την ιστορική αλήθεια, ιδίως μέσα από τα εκπαιδευτικά τους συστήματα, προκειμένου να αποτραπεί η παραχάραξη της ιστορίας και η επανάληψη τέτοιων φρικαλεοτήτων στο μέλλον.

Να θυμόμαστε τη Σρεμπρένιτσα για να αποτρέψουμε μελλοντικές γενοκτονίες

Η γενοκτονία στη Σρεμπρένιτσα κινητοποίησε ένα παγκόσμιο κίνημα προς την ενίσχυση της ευθύνης της διεθνούς κοινότητας να προστατεύει τους αμάχους από μαζικά εγκλήματα. Η αποτυχία αποτροπής ή διακοπής της σφαγής ανέδειξε την ανάγκη για σαφείς εντολές, καλύτερους πόρους και γρήγορες δυνατότητες παρέμβασης στις ειρηνευτικές αποστολές.

Τα χρόνια μετά τη Σρεμπρένιτσα, αναπτύχθηκε η διδασκαλία της «Ευθύνης Προστασίας» (Responsibility to Protect – R2P), η οποία υποστηρίζει ότι τα κυρίαρχα κράτη έχουν καθήκον να προστατεύουν τους πληθυσμούς τους από γενοκτονία, εγκλήματα πολέμου, εθνοκάθαρση και εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας -και αν αποτύχουν, η διεθνής κοινότητα πρέπει να ενεργήσει.

Η μνήμη της Σρεμπρένιτσα είναι απαραίτητη -όχι μόνο για να τιμηθούν τα θύματα, αλλά και για να εκπαιδευτούν οι μελλοντικές γενιές για τους κινδύνους του εθνικισμού, της μισαλλοδοξίας και τους κόστους της αδράνειας.