Κορίνα Χατζηνικολάου: Διασφάλιση ή Διεκδίκηση;

Δυστυχώς δεν διανύουμε εποχές διασφάλισης, αλλά διεκδίκησης των βασικών δικαιωμάτων για τα παιδιά που διαβιούν στην Ελλάδα. Η ΕΛΣΤΑΤ ενημέρωσε ότι (δημοσίευση Ιουλίου 2022 βάσει στοιχείων έτους 2021) πάνω από το 30% των παιδιών στην Ελλάδα ζουν κάτω από, ή στο όριο της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού. Πλείστες επιστημονικές έρευνες έχουν συσχετίσει την φτώχεια με αρνητικά αναπτυξιακά αποτελέσματα των παιδιών, μεταξύ άλλων στη γνωστική ανάπτυξη και τις επιδόσεις στο σχολείο. Μάλιστα, σε μια παλαιότερη αλλά με διαχρονικό ενδιαφέρον έρευνα ο Feinstein (2003) (1) βρήκε ότι οι κοινωνικο-οικονομικές συνθήκες της οικογένειας αποτελούν καλύτερο προγνωστικό παράγοντα της γνωστικής ανάπτυξης των παιδιών έως τα 10 έτη της ζωής τους, από ό,τι οι πρώιμες γνωστικές δεξιότητες που παρουσίαζαν τα ίδια αυτά παιδιά.

Λογικό να σκεφτεί κανείς ότι αφού γνωρίζουμε πια τις αρνητικές επιπτώσεις της φτώχειας στην ανάπτυξη των παιδιών, το Κράτος θα έχει αναπτύξει κατάλληλες πολιτικές-αντίβαρα, ώστε να προλάβει ή/και να μειώσει την επίδρασή της στους νεότερους πολίτες του. Στην Ελλάδα του 2022, όμως, τα παιδιά δεν μεγαλώνουν εύκολα, ούτε προστατευμένα.

Η οικονομική στήριξη στις ευάλωτες κοινωνικο-οικονομικά οικογένειες με μικρά παιδιά είναι ανύπαρκτη. Το επίδομα γέννησης τέκνου ταλαιπωρεί πολλές οικογένειες στην επίδοσή του, και δεν έχουν όλες οι οικογένειες το δικαίωμα να το λάβουν. Οι μονογονεϊκές οικογένειες δεν στηρίζονται με κανέναν τρόπο από το Κράτος, παρά μόνο εάν το οικογενειακό τους εισόδημα είναι κάτω από τα όρια της φτώχειας. Δεν αναγνωρίζεται καμιά φορολογική ελάφρυνση στις οικογένειες με μικρά παιδιά και το επίδομα τέκνου των εργαζόμενων γονέων είναι σκέτη κοροϊδία.

Η φτώχεια επηρεάζει αρνητικά και την ικανότητα των γονέων να προσφέρουν φροντίδα και ασφάλεια στα παιδιά τους. Η ακατάλληλη παροχή γονικής φροντίδας επιφέρει πολλές αρνητικές κοινωνικές και γνωστικές συνέπειες στο παιδί. Επίσης, η φτώχεια συσχετίζεται και με την ύπαρξη ενδοοικογενειακής βίας. Έτσι, δεν είναι άλυτο μυστήριο η αύξηση της τελευταίας στα χρόνια της ανέχειας που περνάμε. Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι περίπου το 80% των γυναικών που αυτοαναφέρονται ως θύματα ενδοοικογενειακής βίας στις γραμμές της Γενικής Γραμματείας Ισότητας των Φύλων είναι μητέρες μικρών παιδιών. Η κυβέρνηση δεν έχει πάρει σχετικά μέτρα πρόληψης ή/και μετριασμού των άμεσων και έμμεσων επιδράσεων της φτώχιας, με αποτέλεσμα το «ζην επικινδύνως» να είναι η θλιβερή πραγματικότητα πολλών παιδιών στην Ελλάδα.

Προστατευτικά στις δύσκολες κοινωνικο-οικονομικές συνθήκες των οικογενειών και στην ελλιπή οικογενειακή φροντίδα έχει δειχτεί να επιδρά η ποιοτική προσχολική αγωγή και φροντίδα. Όμως, στην Ελλάδα του 2022 δεν υπάρχουν επαρκείς θέσεις σε παιδικούς σταθμούς για όλα τα παιδιά. Παρά τις διακηρύξεις, σοβαρές ελλείψεις καταγράφονται ακόμα και στους μεγάλους Δήμους της χώρας. Επίσης, δεν υπάρχει ένα πλαίσιο παροχής υπηρεσιών αγωγής και φροντίδας που να διασφαλίζει την ποιότητα των παρεχόμενων υπηρεσιών πριν το Νηπιαγωγείο. Το πρόγραμμα «Κυψέλη», όπως παρουσιάστηκε στα τέλη του 2021 από το Υπουργείο Εργασίας και Κοινωνικών Υποθέσεων, δεν έχει ελπίδες να εφαρμοστεί ως έχει, αφού κρίθηκε από τους ανθρώπους του πεδίου και επιστήμονες του Κλάδου ως ανεδαφικό και ανεπαρκές. Εξάλλου, αναπτύχθηκε χωρίς την αποτύπωση των πραγματικών αναγκών παιδιών, γονέων και επαγγελματιών.

Η πρόσβαση σε δημόσιες υπηρεσίες υγείας είναι ακόμα ένας Γολγοθάς για τις οικογένειες με μικρά παιδιά στην Ελλάδα. Τα Νοσοκομεία Παίδων έχουν συστηματικά απαξιωθεί από τις πολιτικές επιλογές της κυβέρνησης, με αποτέλεσμα να είναι υποστελεχωμένα, το υπάρχον προσωπικό εξουθενωμένο, και με σοβαρές ελλείψεις σε εξοπλισμό. Επιπλέον, η συρρίκνωση και η υποβάθμιση της ήδη ταλαιπωρημένης Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας, στερεί από τις οικογένειες με μικρά παιδιά ακόμη μια εύλογη επιλογή πρόσβασης στη δημόσια υγεία – ιδιαίτερα στην επαρχία. Οι ελλείψεις είναι εκκωφαντικές στις υπηρεσίες πρώιμης παρέμβασης και τις υπηρεσίες ψυχικής υγείας για μικρά παιδιά. Για παράδειγμα, η δυνατότητα επείγουσας νοσηλείας παιδιών με σοβαρές ψυχιατρικές ανάγκες είναι εφικτή μόνο σε 2 δημόσιες δομές σε ολόκληρη την επικράτεια.

Η παιδική προστασία, κατακερματισμένη σε πολλές και ανεπαρκώς συντονισμένες μεταξύ τους υπηρεσίες, ανέχεται να εποπτεύει ιδρύματα που προσβάλλουν την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και που θέτουν καθημερινά σε πολλαπλούς κινδύνους και εκφάνσεις της συστημικής βίας τα παιδιά που διαβιούν σε αυτά. Η πρόληψη και καταπολέμηση της κακοποίησης και παραμέλησης παιδιών δεν αποτελεί προτεραιότητα της κυβέρνησης, που αν και εξήγγειλε σχέδιο δράσης για την πάταξη της σεξουαλικής βίας ενάντια σε παιδιά, δεν έχει αναλάβει καμιά σχετική πρωτοβουλία. Μια νομοθετική ρύθμιση που αξίζει να σημειωθεί ως θετικό βήμα ήταν η πρόβλεψη ορισμού προσώπου αναφοράς για την παιδική προστασία σε κάποιους φορείς που συνεργάζονται με παιδιά, και η προστασία των επαγγελματιών που εργάζονται στους φορείς αυτούς από την όποια ποινική δίωξη ιδιωτών εις βάρος τους σε περίπτωση που αναδείξουν περιστατικά παιδικής προστασίας (Νόμος 4837/2021). Όμως, αυτό το θετικό νομοθετικό βήμα περιορίστηκε στους παιδικούς σταθμούς, παιδικές κατασκηνώσεις και υπηρεσίες παιδικής προστασίας. Τι γίνεται με τους επαγγελματίες που έχουν υπό την ευθύνη τους την ευημερία και την ασφάλεια των παιδιών στα σχολεία της πρωτοβάθμιας και της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, στα νοσοκομεία και στα κέντρα υγείας, στους αθλητικούς συλλόγους, στα πολλά ιδιωτικά κέντρα δημιουργικής απασχόλησης, κτλ.; Οι επαγγελματίες αυτοί φοβούνται να καταγγείλουν περιστατικά κακομεταχείρισης παιδιών, γιατί νοιώθουν τελείως απροστάτευτοι απέναντι στον οποιονδήποτε θελήσει να τους τιμωρήσει ή να τους εκδικηθεί!

Όταν ένα Κράτος δεν διασφαλίζει τα βασικά δικαιώματα της αξιοπρεπούς διαβίωσης, της πρόσβασης σε υπηρεσίες υγείας και παιδείας, και της ασφάλειας των παιδιών, θα ήταν ίσως πολυτέλεια να διεκδικήσουμε άλλα αναγνωρισμένα δικαιώματα των παιδιών όπως το δικαίωμά σε ποιοτικό ελεύθερο χρόνο, το παιχνίδι, την ενεργή συμμετοχή στην κοινότητά και τη λήψη αποφάσεων για θέματα που τα αφορούν. Δεν είναι, όμως, πολυτέλεια, ούτε ηθική υποχρέωση, ούτε θα έπρεπε να είναι πολιτική επιλογή η διασφάλιση των δικαιωμάτων των παιδιών. Όλα αυτά προβλέπονται από Νόμο του Ελληνικού Κράτους (Νόμος 2101/1992, ΦΕΚ Α’ 192).

Για να είμαστε σε θέση να εφαρμόσουμε όσα προβλέπονται από τη Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού, πρέπει να συμφωνήσουμε στην αναγκαιότητα ύπαρξης ενός σύγχρονου, ισχυρού δημοκρατικού και δίκαιου Κοινωνικού Κράτους, που θα αναπτύξει και θα εφαρμόσει ένα σύγχρονο ολιστικό πρόγραμμα υποστήριξης της ευημερίας και της ανάπτυξης όλων των μικρών παιδιών που διαβιούν στην Ελλάδα. Η εγκαθίδρυση ενός τέτοιου Κοινωνικού Κράτους μπορεί να επιτευχθεί μόνο με όραμα, επιστημονική γνώση, επιχειρησιακές ικανότητες και πολιτική γενναιότητα, γιατί προϋποθέτει βαθιά αλλαγή της σημερινής πολιτικής νοοτροπίας και πρακτικής.

Δυστυχώς, τα τελευταία τρία χρόνια παρατηρούμε μια καθημερινή, συστηματική αποδυνάμωση του όποιου Κοινωνικού Κράτος είχαμε αξιωθεί, αντί της στρατηγικής του ενίσχυσης. Η πανδημία και οι επιπτώσεις των πολιτικών διαχείρισης του πολέμου στην Ουκρανία ανέδειξαν περίτρανα την κάθετη αύξηση της ευαλωτότητάς μας όταν το Κράτος απεμπολεί τον Κοινωνικό του χαρακτήρα. Δεν έχουμε πολύ χρόνο για να αναστρέψουμε την πορεία αυτή. Η παιδική ηλικία στην Ελλάδα είναι σε κίνδυνο, και ο χρόνος για τα παιδιά μετρά πολύ διαφορετικά απ’ ό,τι για τους ενήλικες.

Πληθυσμός σε κίνδυνο φτώχειας ή κοινωνικό αποκλεισμό, κατά ομάδες ηλικιών και φύλο: 2021

1. Feinstein, L. (2003). Inequality in the early cognitive development of British Children in the 1970 Cohort. Economica, 70, 73-97.

Η Κορίνα Χατζηνικολάου είναι επίκουρη καθηγήτρια Αναπτυξιακής Ψυχοπαθολογίας στο τμήμα Επιστημών Προσχολικής Αγωγής και Εκπαίδευσης του ΑΠΘ.