Ο φοβισμένος Charlie της διπλανής πόρτας

Είναι δύσκολο να δεις νηφάλια όσα έγιναν στα γραφεία του Charlie Hebdo. Με τις εικόνες να αποδεικνύουν την ωμότητα της βίας και τον κόσμο να παρακολουθεί μουδιασμένος την επιβολή της τυφλής λογικής των φανατικών, όσα ακολούθησαν στη δημόσια σφαίρα τις αμέσως επόμενες ώρες ήταν τα αναμενόμενα. Για τους πάσης λογής φανατικούς, τα έγραψε άρτια ο Μάνος Χωριανόπουλος στο δικό του κείμενο, οπότε δεν θα επεκταθώ σε αυτό. Η συζήτηση εξάλλου για την αντιμετώπιση της τρομοκρατίας είναι πολύ διαφορετική από εκείνη που θα πρέπει να μας απασχολεί σήμερα.

Κι αυτό γιατί σήμερα θα πρέπει κατά τη γνώμη μου να μας απασχολεί το πόσο ελεύθερη είναι αυτή η “ελευθερία της έκφρασης” και πώς ο φόβος απέναντι σε γνωστούς και αγνώστους καθορίζει τις επιλογές κάθε ενός από εμάς, κάθε πολίτη αυτού του κόσμου.

Από χθες το μεσημέρι κυκλοφορούν υπέροχα σκίτσα που “φωνάζουν” ενάντια στη βία και “διαδηλώνουν” ότι το μολύβι κάθε σκιτσογράφου είναι πολύ πιο ισχυρό από οιαδήποτε σφαίρα. Είναι πράγματι πιο ισχυρή εν έτει 2015 η δύναμη ενός πολιτικού (με την ευρύτερη έννοια) μηνύματος από μία πράξη βίας.

Κι ήταν σίγουρο ότι ο κόσμος θα ενωνόταν χθες κάτω από την ανθρώπινη ομπρέλα κατά της τρομοκρατίας. Ήταν σίγουρο ότι το σύνθημα θα ήταν να βγούμε πιο δυνατοί από αυτό το συμβάν, πιο ενωμένοι και να προσπαθήσουμε ώστε το αύριο να μην μοιάζει σίγουρα σαν το χθες και το σήμερα. Όπως αποτύπωσε πολύ όμορφα ο Lucille Clerc (και όχι ο Banksy όπως έγραψαν πολλά δίκτυα) στο παρακάτω σκίτσο.

Αλλά κοιτάζοντας τα θύματα της τρομοκρατικής επίθεσης, κοιτάζοντας τα βιογραφικά αυτών των ανθρώπων, κοιτώντας το έργο τους, μπορούμε πράγματι να δούμε τον εαυτό μας;

Je suis Charlie. Περίπου

Το “Je suis Charlie” που πλημμύρισε τα social media χθες το απόγευμα σε hashtag, φωτογραφίες, σκίτσα και δηλώσεις είναι ένα μήνυμα ενότητας απέναντι στην τυφλή βία. Είναι ένα μήνυμα συμπαράστασης στο Γαλλικό λαό και τους πολίτες αυτού του κόσμου που θέλουν να μπορούν καθημερινά να εκφράζουν την άποψή τους χωρίς φόβο.

Αλλά ας μην κοροϊδευόμαστε. Ποιοι από εμάς έχουν τα άντερα να είναι πραγματικά Charlie;

Το Charlie Hebdo κριτικάριζε και σατίριζε όλες τις θρησκείες, όλα τα μεγάλα πιστεύω, όλες τις πολιτικές και κοινωνικές ομάδες χωρίς να φοβάται κάποια από αυτές. Το Charlie Hebdo έλεγε αυτό που ήθελε, αυτό που οι περισσότεροι από εμάς θα λέγαμε στην ασφάλεια της κρεβατοκάμαράς μας ή μιας offline συζήτησης.

Διάβαζα χθες βράδυ ένα κείμενο του Cas Mudde στο (εξαιρετικό, να το διαβάζετε) Open Democracy, στο οποίο μεταξύ πολλών σωστών, έγραφε ” many people are not Charlie because they are afraid. Many people never openly criticize anything or anyone, or at least not relatively powerful people. But even among professional critics, such as comedians and intellectuals, self-censorship is increasingly becoming the norm“. Κι είμαι σίγουρος ότι όταν οι καθηγητές Δημοσιογραφίας μάς έλεγαν να είμαστε οι ίδιοι “πυλωροί” του εαυτού μας, φιλτράροντας τις ειδήσεις πριν τις δημοσιεύσουμε, δεν εννοούσαν να περνάμε την άποψή μας από ένα φίλτρο φόβου για να καταλήγουμε να μην την δημοσιεύουμε.

Ποιος δημοσιογράφος σε αυτή τη χώρα μπορεί να πει ότι είναι Charlie όταν η όποια κριτική στον Πρόεδρο της Δημοκρατίας ισοδυναμεί με προσβολή του πολιτεύματος, όταν το όποιο σχόλιο για τον Χριστό ξεσηκώνει σταυροφόρους στρατούς και όταν οι αθλητικογράφοι φοβούνται να αγγίξουν ακόμα και με το γάντι τους Προέδρους των ΠΑΕ; Και ποιος στη δημόσια σφαίρα του Facebook θα πει ότι είναι Charlie όταν πριν από κάθε post σκέφτεται τι θα σκεφτεί για αυτό του το post, το αφεντικό του, η πρώην του και η μητέρα του που έφτιαξε λογαριασμό πριν λίγες ημέρες;

Υπάρχουν δυστυχώς σε κάθε κοινωνία εκείνοι που θεωρητικά δεν τους αγγίζεις αν θες να είσαι εντάξει, αν δεν θες να έχεις προβλήματα. Και σε μία τραγική ειρωνία, είναι ένα από τα 4 δαιμονοποιημένα σκίτσα του Charlie Hebdo που υποδεικνύει αυτό ακριβώς.

Οι “ανώνυμοι” σχολιαστές της online κοινότητας έχουν την άνεση του να σχολιάζουν κρυμμένοι πίσω από ένα avatar. Και οι κωμικοί ή οι σκιτσογράφοι έχουν την άνεση να υπερβαίνουν το πολιτικά ορθό ακριβώς επειδή κάνουν σάτιρα. Αυτό ακριβώς που έκανε και το Charlie Hebdo τόσα χρόνια.

Αλλά ποιος είναι αυτός που (πλέον) δεν φοβάται;

Η ελευθερία της έκφρασης σε έναν κόσμο που αλλάζει

Μεγάλα αμερικανικά και βρετανικά δίκτυα μετέδιδαν χθες την είδηση με τα σκίτσα του Μωάμεθ θολά. Όχι γιατί πίστευαν ότι τα σκίτσα αυτά προσβάλλουν το Ισλάμ αλλά γιατί φοβούνταν αυτές οι εικόνες να προβληθούν και στα δικά τους μέσα. Και είναι τόσοι και τόσοι εκείνοι που μετά τις 11/09 του 2001 στην Αμερική και τις 07/07 του 2005 στη Βρετανία, έκοψαν απότομα τη ρητορική τους υπό το φόβο μιας ορατής και αόρατης απειλής. Η κατάσταση με τα νορβηγικά σκίτσα ήταν ο προπομπός όσων έγιναν χθες στο Παρίσι.

Και είναι περίεργο το να φοβάσαι κάτι που πάντα νόμιζες ότι δεν μπορεί να σε αγγίξει. Να φοβάσαι γενικά και αόριστα δυνάμεις που δρουν έξω από τη λογική, έξω από την κοινωνία των πολιτών. Όταν ο John Milton, πριν 350 χρόνια, έγραφε το φυλλάδιο “Areopagitica”, υποστηρίζοντας το δικαίωμα του ανθρώπου να χρησιμοποιεί επιχειρήματα για να διαχωρίζει το καλό από το κακό, εκφράζοντάς την άποψή του, αυτός που ο κάθε πολίτης είχε να φοβηθεί ήταν το κράτος. Όχι κάποιος φανατικός.

Ενάμιση αιώνα αργότερα, ο John Stuart Mill κήρυττε ότι ο καθένας έχει το δικαίωμα να εκφράζει την άποψή του από τη στιγμή που δεν βλάπτει κάποιον άλλον. Ενώ παράλληλα στο On Liberty, τον θεμέλιο λίθο της ελευθερίας της έκφρασης που έγραψε το 1859, έγραφε το πολύ ουσιαστικό: ” If all mankind minus one, were of one opinion, and one, and only one person were of the contrary opinion, mankind would be no more justified in silencing that one person, than he, if he had the power, would be justified in silencing mankind“.

Και είμαι σίγουρος ότι ο Mill με τον όρο “silencing” δεν εννοούσε να σκοτώνουμε εν ψυχρώ εκείνους που έχουν αντίθετη άποψη από εμάς. Είτε είναι ένας είτε είναι όλη η ανθρωπότητα.

Ο δημόσιος φόβος και η επικίνδυνη στοχοποίηση

Από τον Σεπτέμβρη του 2001 ζούμε σε έναν κόσμο που ο φόβος αποτελεί την μεγαλύτερη κινητήριο δύναμη. Είναι ο δημόσιος φόβος που όπλισε το χέρι κυβερνήσεων να ξεκινήσουν εκστρατείες στο Αφγανιστάν και το Ιράκ, είναι ο δημόσιος φόβος που έδωσε λευκή επιταγή σε κυβερνήσεις να περάσουν νόμους που καταπατούν κάθε έννοια προσωπικής ελευθερίας, είναι ο δημόσιος φόβος που οδήγησε παρανοϊκά στην άνοδο των ακροδεξιών κομμάτων σε όλη την Ευρώπη. Και πολύ φοβάμαι ότι είναι αυτός ο δημόσιος φόβος μετά τα χθεσινά γεγονότα που θα δώσει στον Λεπέν τις επερχόμενες Προεδρικές εκλογές στη Γαλλία.

Αλλά τι φοβόμαστε ακριβώς; Τους φανατικούς αυτού του πλανήτη ή μήπως δαιμονοποιούμε όποιον γεννήθηκε σε μουσουλμανική χώρα και φέρει τον τίτλο του μουσουλμάνου με την ίδια ακριβώς ευκολία που φέρουμε εμείς αυτόν του Χριστιανού ορθόδοξου; Χθες βράδυ η Rafia Zakaria τουίταρε ότι “ More than half of the 60 journalists killed in the line of duty in 2014 were Muslims who were fighting against extremists. #CharlieHebdo”. Κάτω από άλλες συνθήκες, κάτω από άλλη “λογική”. Ακόμα πιο ειρωνικά, το πρώτο θύμα της επίθεσης χθες ήταν ένας μουσουλμάνος αστυνομικός.

Ο Αντώνης Σαμαράς σε ομιλία του έκανε μία επικίνδυνη γενίκευση λέγοντας “ Σήμερα στο Παρίσι έγινε μακελειό κι εδώ κάποιοι προσκαλούν κι άλλους λαθρομετανάστες και μοιράζουν ιθαγένειες”. Είναι ακριβώς αυτή η ρητορική που μας οδηγεί στο να κατηγορούμε τους λάθος ανθρώπους και να βάζουμε στο ίδιο καζάνι τον τρομοκράτη με τον σκεπτόμενο πολίτη του κόσμου. Και το αποτέλεσμα αναπόφευκτα θα είναι τα πυρά χθες στο Charlie Hebdo να αγγίξουν εν γένει την μουσουλμανική κοινότητα στην Ευρώπη με τα όποια αντίποινα θα σκεφτεί ένας παράφρων νους.

Το δικαίωμα στην ελευθερία της έκφρασης είναι αδιαπραγμάτευτο για κάθε έναν άνθρωπο που γεννιέται στον πλανήτη, όσο ακραία και παράλογη κι αν θεωρείται η άποψή του. Τις μεγάλες και αντικειμενικές αλήθειες των θρησκειών και των πολιτικών δογμάτων, τις αφήσαμε πίσω μας πολλές δεκαετίες τώρα με σύμμαχο τους νεωτερικούς και μετανεωτερικούς φιλοσόφους. Και είναι δυστυχώς τα κατάλοιπα αυτών των μεγάλων αληθειών και δογμάτων που οπλίζουν τους φανατικούς κάθε πίστης, κάθε δόγματος.

Είναι δουλειά της κοινωνίας των πολιτών όχι απλά να μην φοβάται να λέει την άποψή της αλλά και να δίνει βήμα σε κάθε έναν Charlie να λέει την άποψή του, να βάλει ενάντια σε όποιον θέλει και να κοροϊδεύει με χρώμα και φαντασία ό,τι θέλει.

Ο John Locke δίδασκε τον 17ο αιώνα ότι η λογική και η ανοχή είναι απαραίτητα συστατικά της κοινωνίας πολιτών. Κι αν θέλουμε τέσσερις αιώνες μετά να λέμε ότι δικαιούμαστε να προσθέσουμε έναν ακόμα στην εικόνα της εξελικτικής αλυσίδας από τον πίθηκο στον άνθρωπο, οφείλουμε να αγκαλιάζουμε και να “ανεχόμαστε” τη λογική κάθε πολίτη αυτού του κόσμου.

ps: Μόλις σκέφτηκα ποια είναι εκείνη που αρνείται την ύπαρξη της εξελικτικής αλυσίδας και επιμένει να μας κρατά πίσω. Δεν είναι δύσκολο. Ξεκινά από “θ”

** Ο Χρήστος Χατζηιωάννου σπούδασε Επικοινωνία και ΜΜΕ στο Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών πριν μεταβεί στο Λονδίνο για μεταπτυχιακές σπουδές στις Διεθνείς Σχέσεις και την Σύγχρονη Πολιτική Θεωρία. Εργάστηκε στον Όμιλο του Πηγάσου. Από τον Μάιο του 2011 βρίσκεται στην 24 Media και είναι αρχισυντάκτης στο Oneman.gr.