O ΕΛΛΗΝΑΣ ΣΩΦΕΡ ΠΟΥ ΓΙΑ ΛΙΓΑ ΔΟΛΑΡΙΑ ΑΓΟΡΑΖΕ ΘΗΣΑΥΡΟΥΣ

της Μαργαρίτας Πουρνάρα

«Ηταν περίπου μεσάνυχτα της Δευτέρας 5 Οκτωβρίου 1998 στην Θεσσαλονίκη και στην Μονή Λαζαριστών, όταν κατέφτανε το φορτηγό αυτοκίνητο με τα έργα της περίφημης συλλογής Κωστάκη. Πυροσβεστικά οχήματα και περιπολικά της αστυνομίας συνόδευαν την αποστολή. Ο χώρος της Μονής είχε περικυκλωθεί από πάνοπλους αστυνομικούς. Οταν οι τελωνειακοί υπάλληλοι έδωσαν εντολή να ανοίξουν οι βαριές πόρτες του φορτηγού, το θέαμα ήταν τόσο απλό και τόσο πολύ συνηθισμένο: 72 μεγάλα χάρτινα κιβώτια και ξύλινα κουτιά και μπαούλα, ήταν το περιεχόμενο. Πίσω από όλα αυτά υπήρχε ο συλλέκτης, αυτός που με περισσή φροντίδα, από τα πανάρχαια ακόμα χρόνια συλλέγει τα έργα, τα τακτοποιεί και τα καλύπτει με βαρύτιμα υφάσματα για να τα προστατεύσει από τις σκόνες, τις φθορές και τα βλέμματα των τυχαίων επισκεπτών».

Ετσι περιγράφει ο Μίλτος Παπανικολάου, ο πρώτος διευθυντής του Κρατικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης την άφιξη των έργων στην συμπρωτεύουσα πριν από 17 χρόνια και προσθέτει δυο λόγια για τον πρωτεργάτη της πολύτιμης συλλογής, η οποία υπήρξε για την Δύση μια από τις μεγαλύτερες αποκαλύψεις για την τέχνη του 20ου αιώνα. Ποιος όμως ήταν ο δαιμόνιος Ελληνας, που αν και δεν είχε την κατάλληλη μόρφωση, μπόρεσε εξ ενστίκτου να ξεχωρίσει καλλιτεχνικά «διαμάντια», να τα αγοράσει για λίγα δολάρια, αγνοώντας ότι συγκέντρωνε έναν τεράστιο καλλιτεχνικό αλλά και οικονομικό θησαυρό; Αν σήμερα κάποιος προσπαθούσε να αγοράσει ολόκληρη την συλλογή, θα ήταν αδύνατον να καλύψει το κόστος της. Και αυτό γιατί πολλοί από τους καλλιτέχνες αυτούς όπως ο Καντίνσκι και ο Μάλεβιτς, είναι στο πάνθεον των σπουδαιότερων ζωγράφων όλων των εποχών, με έργα που φτάνουν αμύθητα ποσά στις δημοπρασίες.

Πως κατάφερε ο Γιώργος Κωστάκης, που ήταν οδηγός στην ελληνική πρεσβεία στην Μόσχα κατά την κομμουνιστική περίοδο και ύστερα υπεύθυνος προσωπικού στην πρεσβεία του Καναδά, να μείνει στην ιστορία για το αισθητήριό του; Κυρίως, πως συγκρότησε μια τεράστια συλλογή με δημιουργίες καλλιτεχνών που είχαν κυνηγηθεί από τον Στάλιν; Ο δικτάτορας προτίμησε τον σοσιαλιστικό ρεαλισμό από το κίνημα της ρωσικής πρωτοπορίας, το οποίο κορυφώθηκε λίγα χρόνια μετά την Επανάσταση των Μπολσεβίκων. Φρόντισε να εξαφανίσει κάθε ίχνος τους, κάθε έργο, κάθε όνομα. Ομως χάρις στον συμπατριώτη μας συλλέκτη και την τόλμη του, έχουμε σήμερα στοιχεία αλλά και έργα για μια ολόκληρη καλλιτεχνική περίοδο που θα είχε αφανιστεί από το μένος του «Πατερούλη».

Ας πιάσουμε το νήμα από την αρχή. Ο Γιώργος Κωστάκης ήταν γιος εμπόρου από την Ζάκυνθο. Γεννήθηκε στην Μόσχα το 1913 και έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στην ΕΣΣΔ. Αρχικά, εργάστηκε ως σοφέρ στην πρεσβεία μας. Στο πλαίσιο των καθηκόντων του συνόδευε ξένους διπλωμάτες στις επισκέψεις τους σε παλαιοπωλεία με ακριβά χαλιά, έπιπλα αντίκες, κοσμήματα και πορσελάνες, ο,τι είχε ξεμείνει από την τσαρική εποχή της Ρωσίας. Σταδιακά η τριβή με την τέχνη άρχισε να τον διαμορφώνει και να του δημιουργεί την ανάγκη να αγοράζει και αυτός αντικείμενα. Μάλιστα, μπορούσε να πληρώνει σε συνάλλαγμα, γεγονός που του έδινε μεγαλύτερη διαπραγματευτική ικανότητα και πολύ φθηνότερες τιμές. Αγόρασε το 1931 το πρώτο αντικείμενο της συλλογής του, ένα πορσελάνινο αγαλματίδιο του Ναπολέοντα. Συνέχισε με πίνακες Φλαμανδών ζωγράφων, χαλιά, υφαντά και αντικείμενα αργυροχρυσοχοϊας.

Το αξιοπερίεργο είναι ότι ο Κωστάκης δεν περιορίστηκε σε αυτά που όλοι συνέλεγαν εκείνη την περίοδο, δηλαδή κομμάτια που είχαν αναμφισβήτητη καλλιτεχνική ή ιστορική αξία. Το 1946, είδε για πρώτη φορά ένα έργο που ανήκε στο κίνημα της Ρωσικής Πρωτοπορίας. Ηταν μια ομάδα από πρωτοπόρους εικαστικούς που πίστευαν ότι η Επανάσταση θα μας οδηγήσει σε έναν νέο κόσμο που θα έχει ανάγκη μια νέα τέχνη. Χρησιμοποιούσαν μια εντελώς καινούρια «γλώσσα» με κολλαζ, έντονα χρώματα, γεωμετρικά σχήματα, αφαίρεση. Οι καλλιτέχνες αυτοί, στην συνέχεια εκτοπίστηκαν, φυλακίστηκαν ή κρύβονταν. Οσοι γλύτωσαν, προσπαθούσαν να επιζήσουν από την σκληρή φτώχια και τις διώξεις.

Οταν ο Κωστάκης αγόρασε το έργο της Ολγας Ροζάνοβα, συνειδητοποίησε σοκαρισμένος «ότι είχε ζήσει όλη του τη ζωή μέσα στο σκοτάδι» και πως «μπήκε επιτέλους ο ήλιος στο σπίτι του». Προσπάθησε να αγοράσει και άλλα έργα της ίδιας περιόδου, ερχόμενος συχνά αντιμέτωπος με κάθε λογής εμπόδια μιας και το καθεστώς είχε επιβάλει σιωπή. Εκείνος με απίστευτο πείσμα εντοπίζει τους ίδιους ή τους συγγενείς του και φτιάχνει σιγά – σιγά μια πλήρη συλλογή, απορρίπτοντας με αλάθητο κριτήριο έργα που δεν έπρεπε να ενταχθούν σε αυτήν. Μαζί συλλέγει και ρωσικές εικόνες του 15ου και του 17ου αιώνα. Και αυτό διότι διαισθάνθηκε την σχέση της βυζαντινής και ρωσικής αγιογραφίας, με το ριζοσπαστικό κίνημα που γεννήθηκε λίγο πριν την Οκτωβριανή Επανάσταση. Κάθε τόσο, κάποιος γνωστός συλλέκτης τον ειδοποιούσε ότι κάπου είχε ανακαλύψει «ένα από αυτά τα περίεργα έργα» που τόσο του άρεσαν, για να πάει να το αγοράσει.

Για χρόνια ταξίδεψε στα βάθη της σοβιετικής επικράτειας και πέρασε μεγάλες περιπέτειες για να βρει τα έργα αυτά. Αλλες φορές ήταν πεταμένα σε αποθήκες, είχαν γίνει χρηστικά αντικείμενα, κάλυπταν τρύπες σε τοίχους και σε παράθυρα. Σιγά – σιγά η φήμη της συλλογής του, απλώθηκε εκτός των σοβιετικών συνόρων. Πρόεδροι κρατών, επιχειρηματίες, διπλωμάτες, όποιος ήταν επίσημος καλεσμένος στην Μόσχα, έκανε μια στάση στο μικρό διαμέρισμα. Εκεί βρίσκονταν τα έργα κρεμασμένα ανά δύο ή τρεις σειρές γιατί δεν τα χωρούσε ο τοίχος. Εκεί ζούσε η σύζυγος και οι τρεις κόρες του. Ο Κωστάκης, υπερήφανος για τα αποκτήματά του, ξεναγούσε τους πάντες και προσέφερε την καλύτερη βότκα.

Στα τέλη της δεκαετίας του ’70, ο Κωστάκης αποφάσισε να φύγει από την ΕΣΣΔ . Αρχισε να διαπραγματεύεται με το σοβιετικό καθεστώς, έχοντας ως ισχυρό χαρτί την συλλογή. Για να κερδίσει την ελευθερία του το 1977, αναγκάστηκε να αφήσει στην Πινακοθήκη Τρετιακόφ το 80% της συλλογής, ήτοι 144 πίνακες, 656 σχέδια καθώς και τις ρωσικές εικόνες. Για πολλούς, αυτό το τμήμα ήταν και το πολυτιμότερο, καλλιτεχνικά και χρηματιστηριακά. Το δικό μας μέρος της συλλογής Κωστάκη αγοράστηκε από το ελληνικό κράτος είχε 1277 έργα (πίνακες, σχέδια, κατασκευές, πορσελάνες). Αυτά τα έργα ήρθαν στην Θεσσαλονίκη το 1997 και έκτοτε παρουσιάζονται στην Μονή Λαζαριστών σε περιοδικές εκθέσεις και ταξιδεύουν σε ολόκληρο τον κόσμο.